Shqipja si “gjuhë çelës”/ Teoria e Hans Krahe-s, sipas së cilës hidronimia e Evropës ka rrënjë ilire!

Teoria e Hans Krahe-s, sipas së cilës hidronimia e Evropës (sidomos në Gjermani dhe rajone të tjera) ka rrënjë ilire, është një argument i mbështetur nga disa studiues që i atribuojnë ilirëve një prani të hershme në këto territore. Sipas kësaj hipoteze, emrat e lumenjve, maleve dhe vendeve që datojnë nga parahistoria shpesh lidhen me një substrat gjuhësor ilir, që shpjegohet përmes gjuhës shqipe. Ja disa shembuj dhe analiza për lidhjen e emrave me ilirishten dhe shqipen:

1. Hans Krahe dhe hidronimia ilire
Hans Krahe (1898–1965) është një nga gjuhëtarët që hulumtoi mbi hidroniminë evropiane dhe zhvilloi teorinë se një pjesë e madhe e emrave të lumenjve në Evropë kanë origjinë parakeltike, ndoshta ilire. Ai e quajti këtë substrat gjuhësor si “Old European Hydronymy” (Hidronimia e Vjetër Evropiane). Sipas Krahe-s:

Hidronimet si Iller, Isar, Lech, Thyra, dhe Aar në Gjermani mund të kenë rrënjë në ilirishten e lashtë, pasi banorët e parë të Evropës Qendrore mund të kenë qenë ilirë ose popullsi të afërta me ta.
Këto emra kanë lidhje me gjuhën shqipe, e cila konsiderohet si pasardhësja më e afërt e ilirishtes.

Shembuj konkretë dhe lidhjet me shqipen

Kodra Arbër (Bavari)
Emri Arbër lidhet drejtpërdrejt me shqiptarët dhe traditën ilire, ku Arbër ishte një emër për fiset e lashta ilire dhe më pas shqiptarët mesjetarë. Fjala Arbër mund të lidhet me arbë (tokë pjellore, vend kodrinor) ose me arë (tokë bujqësore) në shqip.

Kishëza Arbër:Përbën një lidhje interesante që mund të tregojë praninë kulturore dhe gjuhësore të ilirëve në rajon. Fjala kishë dhe forma e zvogëluar kishëza lidhen me praktikën e krishterimit të hershëm dhe vendet e shenjta në kulturën shqiptare.

Lumi Egër
Emri Egër në shqip ka kuptimin e diçkaje të rrëmbyeshme, të egër apo të furishme. Ky emër mund të lidhet me natyrën dhe karakterin e rrjedhës së lumit.

Lumi Thyra
Thyra mund të lidhet me fjalën shqipe thyer ose thyra (hapje, kalim), që simbolizon një rrugë ose kalim përmes ujit.

Lumi Iller
Iller lidhet me fjalën shqipe il (ndriçim, ujë), e cila është një rrënjë që ndoshta lidhet me ilirët si popull i lashtë që kishte lidhje të ngushta me lumenjtë dhe detin.

Krahasimi me hidronime të tjera në Evropë
Danubi: Lumi Danub shpjegohet përmes shqipes si “Danu” (lidhje me fjalën për tokën pjellore, dhanë, dhënës).
Drava: Lumi Drava, që kalon në Kroaci dhe Austri, lidhet me shqipen dru (pyll, natyrë e pyllëzuar).
Sava: Lumi Sava mund të lidhet me rrënjën sav (qetësi, ujë i qetë).

Banorët e hershëm të Gjermanisë: Sipas disa studimeve arkeologjike dhe gjuhësore, popullsitë parakeltike që banonin në Evropë kishin lidhje të afërta me ilirët, dhe kjo shpjegon prania e këtyre toponimeve.

Shqipja si “gjuhë çelës”: Duke qenë pasardhësja më e afërt e ilirishtes, shqipja ofron një mënyrë për të kuptuar këto emra të lashtë. Ndërsa lidhja e hidronimeve me shqipen dhe ilirishten është intriguese, duhet theksuar:

Teoritë e Krahe-s mbeten të diskutueshme: Nuk ka prova absolute që çdo hidronim në Evropë vjen nga ilirishtja, pasi edhe gjuhët proto-indo-evropiane kanë pasur ndikim të madh.
Etimologjitë shpesh janë të shumëfishta: Shumë emra kanë shtresa të ndryshme ndikimi (p.sh., kelte, romakë, gjermanikë).

Hidronimia e Gjermanisë dhe Evropës në përgjithësi mund të ketë një substrat të rëndësishëm ilir, siç sugjeroi Hans Krahe. Shembujt si Kodra Arbër, Iller, dhe Thyra tregojnë për një lidhje të mundshme me shqipen dhe kulturën ilire. Këto teori janë një fushë që meriton studime të mëtejshme dhe mund të ndihmojnë për të kuptuar më mirë historinë e hershme të Evropës dhe rolin e ilirëve në të.