1332/ Dorëshkrimi i Bellifortis mendohet të jetë Dorëshkrimi ma i vjetër i gjuhës shqipe

Ky dorëshkrim, i lidhur me vitin 1332 sipas Studiuesit Lulzim Osmanaj, Dhimitër Shuteriqit dhe Faik Konicës,Dumitri Polena nga Bukureshti (apo ndoshta shek. XII sipas studiueses austriake Katarina Hranizcky), përbën një dokument tejet të çmuar për historinë e gjuhës shqipe. Ai mbart një përzierje të gjuhëve latine dhe shqipe dhe ndriçon aspekte të hershme të shqipes së shkruar.

Ja disa koncepte të rëndësishme që mund të nxirren prej tij:

1. Poetika dhe simbolizmi
Dorëshkrimi duket se ka një natyrë poetike dhe simbolike, ku yjet, hëna dhe stuhitë përfaqësojnë elemente të natyrës që lidhen me shpirtin njerëzor dhe përvojat e përditshme.

Për shembull:
Ylli: Përmendja e yllit (“ni e nidju yze”) si një entitet që “ndëgjohet” dhe shkëlqen në pyll sugjeron një lidhje mes qiellit dhe tokës, ndoshta një frymëzim hyjnor apo një shenjë që udhëheq njerëzit.
Hëna: Drita e hanës (“zehanar”) simbolizon ndriçimin dhe kalueshmërinë, duke përshkruar një fenomen qiellor që ndikon në jetën njerëzore dhe imagjinatën.

2. Përzierja e botës shpirtërore dhe reale
Dorëshkrimi duket se përzien realitetin dhe imagjinatën:
Vajzat që qendisin (“biliat dorchedine”) nënkuptojnë një aktivitet të zakonshëm, por të ndërlidhur me zërat dhe ndriçimin e jashtëm (stuhitë dhe drita e hënës). Kjo pasqyron një lidhje mes botës shpirtërore dhe reale, ku natyra ndërhyn në aktivitetet e përditshme.

3. Rëndësia e tingullit dhe zërit
Përmendja e zërit dhe tingullit është e vazhdueshme ,”Ragam, ragma, zagma” – tingujt e tronditës të natyrës lidhen me forcën dhe madhështinë.
“Lisne zehanar” – dëgjimi i dritës së hanës është një përvojë pothuajse mistike. Tingulli bëhet një mjet për të përjetuar fenomene që shkojnë përtej perceptimit vizual.

4. Funksioni didaktik dhe fetar
Përdorimi i frazave si “shqiptoni në veshin e djathtë” sugjeron një element didaktik, ku njohuritë dhe urtësia përcillen gojarisht. Nëse ky dorëshkrim lidhet me një traditë fetare, mund të ketë shërbyer si një mjet për të mësuar të rinjtë në formë simbolike dhe shpirtërore. Për shembull:

“Echem pronunccies totiens sit reiterando”: Urdhri për të përsëritur shpesh një frazë mund të lidhet me praktikat liturgjike apo meditimet shpirtërore.

5. Elementet e gjuhës shqipe
Dorëshkrimi tregon disa nga format më të hershme të shqipes:
Rënja “ni-” (një) dhe fjalët si “biliat” (bijat), “zeth” (zënë) dhe “zehanar” (zë hëne) tregojnë një fazë të zhvillimit të hershëm të shqipes, që ende ruan një strukturë të afërt me rrënjët proto-indo-evropiane.

Ky dorëshkrim është një ndërthurje e realitetit dhe mitit, që shpreh lidhjen e njeriut të hershëm shqiptar me natyrën, qiellin dhe fenë. Ai përmban elemente të një bote poetike ku yjet dhe hëna ndërveprojnë me jetën e përditshme dhe shprehin misterin e universit. Në të njëjtën kohë, ai është një pasqyrë e gjuhës shqipe në formën e saj të lashtë, që dokumenton ekzistencën e hershme të shkrimit dhe mendimit të strukturuar në këtë gjuhë.

Lulzim Osmanaj