Miti i pastërtisë dhe “Gogoli” Fallmerayer: Arvanitët si shtyllë e Greqisë moderne

Një rilexim i shpërfillur i rolit historik të Arbërisë

Që prej themelimit të shtetit modern grek, emri i Jakob Philipp Fallmerayer ka shërbyer si një lloj “gogoli” intelektual që ka trazuar qetësinë e historianëve dhe elitave akademike në Athinë. Veprat e tij, veçanërisht “Historia e Gadishullit të Moresë gjatë Mesjetës” dhe “Elementi Shqiptar në Greqi”, goditën në zemër mitin e pastërtisë etnike dhe vazhdimësisë së pandërprerë të racës antike greke. Përse edhe sot, pas gati dy shekujsh, tezat e tij shkaktojnë një irritim që shkon deri në kufijtë e mospranimit irracional?

Paradoksi i vazhdimësisë gjuhësore

Argumenti kryesor, dhe pothuajse i vetmi, që historiografia zyrtare greke ka përdorur kundër Fallmerayer-it është fenomenologjia e vazhdimësisë së gjuhës greke përmes shekujve. Sipas kësaj linje, mbijetesa e greqishtes provon mbijetesën e helenizmit. Megjithatë, ky argument rezulton i pamjaftueshëm dhe shpeshherë burim vështirësish logjike për vetë mbrojtësit e tij.

Siç vërehet në debatet rreth kësaj çështjeje, irritimi akademik lind nga pamundësia për të shpjeguar një fakt kokëfortë: pothuajse të gjithë heronjtë e Revolucionit të vitit 1821 ishin shqipfoles, konkretisht arberore ose njohur ndryshe si arvanitas, dhe bujqit e Rumelisë dhe Moresë në shumicën e tyre dërrmuese flisnin po shqip [cite: 6-2025-12-23 093458]. Tentativat e autorëve si Sourmelis apo Tsevas për t’i paraqitur ata si “grekë të shqiptarizuar” janë jo vetëm të pasakta, por edhe komike. Siç ilustrohet me metaforën e njohur: nuk mund të ketë sallatë hudhrash pa hudhra; po ashtu nuk mund të ketë “shqiptarizim” pa praninë masive të shqiptarëve si faktor etnik.

Arvanitët: Ishulli i Paprekshëm i Ballkanit

Një element që vetë Fallmerayer u detyrua ta pranonte ishte karakteri i papërkulshëm i arvanitit. Megjithëse jetonin si “ishuj” mes popujve të tjerë dhe u përballën me invazione të panumërta pas-klasike, Arberorët mbetën një popull i paprekur nga ndikimet e huaja [cite: 4- 2025-12-23 093430]. Struktura e tyre shoqërore, e bazuar në “Fara” dhe “Patri”, së bashku me një karakter të rreptë, siguroi mbijetesën e tyre biologjike dhe kulturore [cite: 4- 2025-12-23 093430].

Në vitin 1888, Atanassios Petridis, një dijetar epirotas, shkruante te “Parnassos” se grekët dhe shqiptarët janë “bij të pandashëm të Zotit Dodonas Pellazgjik”, duke tentuar një pajtim etnik përmes rrënjës së përbashkët. Por kjo harmoni romantike u thye nga nevoja e shtetit të ri grek për të fshehur faktin se, siç i thoshte Leontius mbretit Gjergj I, “Arvanitët përbëjnë shumicën e popullsisë sonë” [cite: 8- 2025-12-23 093631].

Nga Dorët te Arbërit: Cikli i “Malesorëve”

Interesant është fakti se debati mbi Fallmerayer-in ndërthuret me teoritë mbi origjinën e Doreve. Disa kërkues sugjerojnë se “dyndja dorike” nuk ishte gjë tjetër veçse një lëvizje e “njerëzve të pyllit” (nga rrënja indoevropiane *deru- për dru/pyll) nga veriu drejt jugut [cite: 2- 2025-12-23 093310]. Gjetjet arkeologjike të fibulave (gjilpërave) dhe armëve në Mikene, që përputhen me stilin epirot dhe maqedonas, forcojnë idenë se helenizmi ka pasur gjithmonë nevojë për “gjakun e freskët” verior për t’u ripërtërirë [cite: 3- 2025-12-23 093356].

Në këtë dritë, Arvanitët nuk shfaqen si “pushtues” të huaj, por si vazhdues të një procesi historik ciklik. Fallmerayer nuk duhet parë si një armik i helenizmit, por si një pasqyrë që tregon se vazhdimësia e Greqisë moderne kalon pashmangshmërisht përmes Arvaniteve.

Sot, në një epokë ku kërkimi shkencor duhet të jetë i çliruar nga dogmat nacionaliste, vepra e Fallmerayer-it meriton të rilexohet. Jo për të mohuar Greqinë, por për të kuptuar se identiteti i saj është shumë më kompleks dhe më “shqiptar” nga sa pranon historiografia zyrtare. Për studiuesin që kërkon dijen që gjeneron të vërtetën, Arvanitasit mbeten pika e fortë e vështrimit mbi të kaluarën dhe të ardhmen e Ballkanit.

II- Etimologjia dhe Arkeologjia: A ishin Dorët “Njerëzit e drurit” të veriut?

Në pjesën e parë trajtuam tronditjen që shkaktoi vepra e Fallmerayer në themelet e shtetit të ri grek. Mirëpo, përtej polemikave politike, ekziston një rrafsh kërkimor që historiografia zyrtare shpesh e anashkalon: lidhja organike mes fiseve dore dhe substratit verior ballkanik.

1. Etimologjia e Pokorny-t dhe “Druidët” e Ballkanit
Një nga argumentet më interesante që mbështet tezën e Fallmerayer për një origjinë “barbare” (në kuptimin klasik) të forcave që ri-formuan Greqinë, vjen nga gjuhësia krahasuese. Studiuesi Julius Pokorny, në veprën e tij monumentale mbi rrënjët indo-evropiane, e lidh emrin e Dorëve me rrënjën *deru- (dru, lëndë druri, pyll).

Sipas këtij interpretimi, Dorët ishin “njerëzit e pyllit” ose “malesorët”. Kjo etimologji krijon një urë të drejtpërdrejtë me strukturat shoqërore të fiseve ilire dhe epirote, të cilët jetonin në simbiozë me relievin malor dhe pyjor. Ky emërtim nuk është thjesht përshkrues, por tregon një identitet etno-kulturor që ndryshonte rrënjësisht nga qytetërimi mikenas i pallateve.

2. Dëshmitë e Linearit B dhe “gjilpërat” e Epirit
Kundërshtarët e Fallmerayer-it shpesh kapen pas faktit se nuk ka dëshmi të shkruara për këtë “shqiptarizim” apo “ilirizim” të hershëm. Megjithatë, kërkimet në tabelat e Linearit B në Pylos kanë nxjerrë në dritë termin do-ri-je-we. Ky fakt sugjeron se elementi dorik ishte i pranishëm si një forcë periferike shumë përpara kolapsit mikenas.

Më goditëse është evidenca arkeologjike. Pas rënies së qendrave mikenase, në Greqinë e Jugut (Tirint, Iolkos, etj.) shfaqen papritur fibula (gjilpëra) dhe armë që nuk kanë asnjë lidhje me traditën vendase, por janë identike me ato të gjetura në Epir dhe Maqedoni. Kjo dëshmon një “kulturalizim” nga lart-poshtë: një popullsi veriore (proto-arvanite/ilire) që zbret dhe instalon jo vetëm sundimin, por edhe estetikën e saj.

3. Arvanitët si “Ishull” gjenetik dhe kulturor
Nëse pranojmë se Dorët ishin vala e parë e këtij “gjaku verior”, Arvanitët e mesjetës janë thjesht vazhdimësia e këtij procesi. Siç citon dokumentacioni ynë, Arvanitët mbetën një popull “intakt dhe i paprekur” [cite: 4- 2025-12-23 093430]. Struktura e tyre sipas “Farave” dhe “Patrive” është një relikt i gjallë i organizimit shoqëror që Fallmerayer e identifikoi si forcën rigjeneruese të Greqisë së shkretuar.

Ky është momenti ku irritimi grek kthehet në frikë: pranimi i Arvanitëve si shtylla kurrizore e Greqisë moderne do të thotë pranim i faktit se helenizmi klasik është një konstrukt kulturor mbi një bazë etnike shqiptare.

III-Paradoksi i vitit 1821: Kur Gjuha e Heronjve “Tradhëton” Mitin

Nëse në pjesët e mëparshme analizuam rrënjët antike dhe teoritë e Fallmerayer-it mbi migrimet veriore, kjo pjesë trajton pikën më nevralgjike të debatit: përbërjen etnike të revolucionit grek të vitit 1821. Këtu, irritimi akademik i Athinës zyrtare nuk buron më nga arkeologjia e largët, por nga një fakt i gjallë e i dëshmuar: heronjtë e lirisë greke flisnin shqip.

1. “Sallata pa hudhra” dhe dështimi i teorisë së shqiptarizimit
Një nga argumentet më të dëshpëruara që historianët grekë si Sourmelis dhe Tsevas përdorën kundër Fallmerayer-it, ishte pretendimi se banorët e Moresë dhe Rumelisë nuk ishin shqiptarë, por “grekë të shqiptarizuar” [cite: 6-2025-12-23 093458].

Ky argument, kalon në kufijtë e komikes. Nuk mund të ketë “shqiptarizim” të një popullate pa praninë e shqiptarëve. Siç thotë metafora e goditur: “A keni parë ndonjëherë sallatë hudhrash pa hudhra?” [cite: 6-2025-12-23 093458]. Ky lloj mohimi tregon vështirësinë e elitave të kohës për të pranuar se forca ushtarake dhe motori i revolucionit ishte arbërore, një entitet etno-kulturor që ruante me fanatizëm gjuhën dhe zakonet e veta.

2. Heronjtë “gjuhëhuajpërdorës” dhe struktura e Farës
Dokumentet historike konfirmojnë se pothuajse të gjithë figurat kryesore të ’21-shit ishin “gjuhehuajpërdorës” sic i cilesojnë autorët modern grekë, një eufemizëm ky për të fshehur faktin se gjuha e tyre amtare ishte shqipja [cite: 6-2025-12-23 093458].

Ajo që e bënte këtë popullsi të pathyeshme përballë asimilimit, pavarësisht mungesës së një kulture të shkruar, ishte struktura e tyre shoqërore e bazuar në Fara dhe Patria [cite: 4- 2025-12-23 093430]. Ky organizim fisnor, i kombinuar me një karakter të rreptë dhe të papërkulur, krijoi një “ishull” njerëzor që mbeti i paprekur nga pushtimet dhe ndikimet e huaja. Ishte pikërisht ky vitalitet që Fallmerayer e shihte si shpëtimin e Greqisë, por që për historiografinë greke mbetet një “njollë” që duhet fshehur pas falsifikimeve.

3. Dëshmia e Leontius-it: Realiteti përballë George I
Nuk mund të anashkalohet deklarata e guximshme e Leontius-it drejtuar mbretit George I, ku ai pohon prerë se: “Arvanitët përbëjnë shumicën e popullsisë sonë” [cite: 8- 2025-12-23 093631]. Kjo dëshmi tregon se në nivelet e larta të pushtetit, e vërteta ishte e njohur, por ajo nuk mund të shndërrohej në doktrinë shtetërore.

Rrjedhimisht, frika ndaj Fallmerayer-it ishte frika ndaj humbjes së monopolit mbi historinë. Ai nuk ishte thjesht një historian gjerman; ai ishte dëshmitari i papërshtatshëm që u kujtonte grekëve se liria e tyre u fitua me shpatat e një populli që ata po tentonin ta fshinin nga kujtesa kolektive.

IV-Guximi për të johur: Arvanitasit si urë e vazhdimësisë helenike

Në mbyllje të këtij cikli mbi veprën “provokuese” të Jakob Philipp Fallmerayer, duhet të kthejmë vështrimin te motivi i vërtetë i këtij kërkimi: Guximi intelektual. Pse është e rëndësishme që sot, pas dy shekujsh mohimi, të prezantojmë veprën e “gogolit” të helenizmit modern?

1. Njohja si akt çlirimi
Qëndrimi i Fallmerayer-it nuk vjen për të rrënuar një shtet, por për të ndërtuar një të vërtetë. Siç vërehet në dokumentacionin bashkengjitur ne foto: “Ne guxojmë të prezantojmë veprën e Fallmerayer-it… sepse për ne vazhdimësia e helenizmit kalon përmes Arvanitëve”.

Ky është një qëndrim revolucionar. Ai sugjeron se helenizmi nuk është një qelq i thyeshëm që duhet mbrojtur pas miteve të pastërtisë, por një organizëm i gjallë që mbijetoi falë vitalitetit, forcës ushtarake dhe strukturës shoqërore të arvanitëve. Studiuesi që kërkon dijen, kërkon njohjen e realitetit ashtu siç është, jo ashtu siç do të donin ta pikturonin romancierët e shekullit XIX.

2. Mbijetesa e “Farave” në epokën moderne
Ndërsa historiografia greke shpenzoi dekada duke u munduar të shpjegonte “shqiptarizimin” pa shqiptarë, realiteti i terrenit fliste ndryshe. Arvanitët nuk ishin thjesht një shtesë; ata ishin trupi i vendit. Edhe pse përballeshin me invazione të vazhdueshme dhe mungesën e një shkolle në gjuhën amtare, ata mbetën “një popull i paprekur” [cite: 4- 2025-12-23 093430].

Mbijetesa e tyre përmes parimit të “Farës” dhe “Patrisë” (fiseve dhe vëllazërive) dëshmon për një qëndresë që edhe vetë Fallmerayer u detyrua ta pranonte me admirim. Ky “karakter i ashpër dhe i papërkulur” ishte pikërisht ajo çka Greqia kishte nevojë për t’u shkëputur nga zgjedha osmane.

Tejkalimi i irritimit
Irritimi dhe irrituesit akademikë të Athinës ndaj Fallmerayer-it buronin nga pasiguria. Por koha e falsifikimeve po perëndon. Sot, Greqia nuk është më vetëm Rumelia dhe Morea, por një shtet që duhet të pranojë se rrënjët e tij janë po aq shqiptare sa edhe klasike [cite: 8- 2025-12-23 093631].

Guxojmë të flasim, sepse e dimë. Guxojmë të hulumtojmë, sepse vetëm kështu formohet një këndvështrim i fortë dhe i pathyeshëm mbi identitetin ballkanik. / Përgatiti Elis Buba / usalbanianmediagroup.com

Referenca kryesore:

I.F. Fallmerayer, Geschichte der Halbinsel Morea während des Mittelalters.
I.F. Fallmerayer, Das Albanesische Element in Griechenland.
Atan. Petridis, “Hellenes dhe Albanoi”, Periodiku Parnassos, 1888.
Julius Pokorny “Indogermanisches etymologisches Wörterbuch” 1887