Vangjel Ljapi— 94 vite dëshmi të gjalla të pasurisë kulturore arvanitase
E quanin Vangjel Ljapi. Një personazh si në filma, në kërkim të së vërtetës, të rrënjëve të fshira si pluhur me fshesë. 94 vjetë dëshmi të shkruara nga dora e tij, si arbëror nga Elefsina e Greqisë, dekoruar nga presidenti i Shqipërisë me urdhërin “Naim Frashëri i Artë”. Ai dinte çdo të thoshte mbiemri i tij. Lab nga Laberia. Rrënjë e degë shqiptar arvanitas. Nga ata shqiptare sic thoshte ai vete, “që muarën pushkën në dorë me 1821 dhe i dhanë lirinë Greqisë, se ishim këtu me shume se katërqind vjet shkelur nga turku.” Ata “kolonolelët”, të gjithë kapedanët, kryeheronjtë, “s’dinin të flisnin gjuhën greke.” Karaiskaqi, Bubulina grua me anije, Ipsilanti, Kollokotroni (Bithëguri) Bocari, Mjauli, Xhavella, Farmaqi, Kryeziu, Dako, Nikita …, etj. “Duhet të më pyesësh cili s’ishte arvanit. E, unë s’kam të të them asnjë!” mbahet mend të ketë pohuar ky studiues serioz cilësuar si folklorist më kot, kur ai është marrë me filolologji dhe antropologji të mirfilltë.
Vangjel Ljapi (1914–2008) përfaqëson një nga figurat më domethënëse të mendimit dhe kulturës arvanitase në Greqinë e shekullit XX. I formuar në fushën e juridikut, por i përkushtuar me pasion studimit të trashëgimisë së prejardhjes së tij, ai u shndërrua në një ndër zërat më të qëndrueshëm dhe më autoritarë në mbrojtje të identitetit arvanitas. Për shumë vite, Ljapi drejtoi shoqatën e Arvanitëve të Greqisë, duke i dhënë asaj jo vetëm orientim institucional, por edhe një vizion kulturor afatgjatë.
Veprimtaria e tij krijuese është e jashtëzakonshme si për nga vëllimi, ashtu edhe për nga thellësia. Me 39 vepra të botuara, ai ndërtoi një korpus të gjerë studimor që dokumenton me kujdes botën shpirtërore, zakonet dhe shprehjet tradicionale të arvanitasve. Librat e Ljapit shpalosin një univers kulturor të pasur, ku gërshetohen ritualet e jetës familjare, këngët lirike dhe vajtimet, lojërat e fëmijëve, vallet, mitet dhe rrëfimet popullore – elemente që përbëjnë thelbin e kujtesës kolektive arvanitase.
Përmes këtij kontributi, ai nuk u mjaftua vetëm me ruajtjen e folklorit, por e vendosi trashëgiminë arvanitase në kontekstin më të gjerë të historisë së Greqisë, duke theksuar rolin e saj vendimtar në formësimin e shoqërisë dhe në ngjarjet themelore të shtetit modern grek, veçanërisht gjatë periudhës së Revolucionit për Pavarësi. Në këtë kuptim, vepra e tij shërben si dëshmi historike dhe kulturore, por edhe si akt ndërgjegjësimi.
Ndër botimet më përfaqësuese të Vangjel Ljapit dallohen tituj si Martesa Arvanitase, Laografia Erotike e Arvanitasve, Zakone Arvanitase – Mentalitete, Vajtime Arvanitase, Kënga Erotike Kundurjotase, Lojërat Fëmijërore të Arvanitasve, Tradita Popullore dhe Përralla, Vallet Arvanitase, së bashku me një sërë studimesh të tjera me vlerë dokumentare.
Vangjel Ljapi, folklorist, studiues dhe autor i shquar i Elefsinës, ndërroi jetë më 12 shkurt 2008, në moshën 94-vjeçare. Një memorial i 40-ditëshit u mbajt nje te dielë te atij marsi, në Kishën e Shën Gjergjit të Elefsinës. Shumë arvanitas u mblodhën në nderim të tij.
Gjatë karrierës së tij të gjatë, Ljapi la pas një trashëgimi të konsiderueshme letrare: 39 libra, 4.737 faqe dhe qindra artikuj në gazeta lokale dhe kombëtare. Që nga viti 1975, kur doli libri i tij i parë “ΕΛΕΥΣΙΝΑ”, ai publikoi studim pas studimi pa ndalur, duke dokumentuar historinë, zakonet dhe trashëgiminë arbërore të Elefsinës dhe rrethinave.
Trashëgimia që la pas Vangjel Ljapi tejkalon kufijtë e një komuniteti të vetëm. Ajo përbën një pasuri kulturore me rëndësi të veçantë për gjithë hapësirën shqiptare dhe ballkanike, një dëshmi e gjallë e qëndrueshmërisë së identitetit dhe e fuqisë së kujtesës kulturore përballë harresës.
