GJUHA DALMATE – JEHONË E FUNDIT E ILIRISHTES SË ROMANIZUAR

Gjuha dalmate nuk ishte një gjuhë sllave. Ajo ishte pasardhja e drejtpërdrejtë e ilirishtes së romanizuar – një degë e veçantë e gjuhëve romane që u formua mbi bazën e substratit ilir, në brigjet e Adriatikut, nga Istria deri në Dalmacinë e thellë.

Fakti historik është ky:
Në vitin 1898, në ishullin Vela (Krk/ Veglia), vdiq folësi i fundit i njohur i dalmatishtes, një peshkatar i quajtur Tuone Udaina (në variante “Antonio Udina”, “Anton Burbur”). Ai u regjistrua nga gjuhëtari austro-hungarez Matteo Bartoli, i cili arriti ta dokumentonte të folmen e tij para se gjuha të shuhej përgjithmonë.

Edhe pse latinizimi e kishte ndryshuar thellë, dalmatishtja ruante qartë gjurmë të substratit ilir, sidomos në:

• Toponimi (emrat e vendeve – më të rëndësishmet janë të lashta, para-romake).
• Fjalor me elemente jo-latine.
• Fonetika e cila dallonte nga latinishtja dhe ishte më afër gjuhëve ballkanike parahistorike.

Kjo është një rregull i njohur në gjuhësi historike:

• Kur një popull romanizohet, gjuha e re e tyre latine ruan strukturën dhe shpesh fjalorin e gjuhës së mëparshme.
• Kështu ndodhi me galët → frëngjishten, iberët → spanjishten, dhe po kështu ilirët e bregdetit lindor dalmatishten.
• ILIRËT E DALMACISË – TRUPI ETNIK QË LINDI DALMATISHTEN

Në Dalmaci, shumë fise ilire janë të dokumentuara:

• Liburnët, Dalmët, Ardianët, Pirustët, Autariatët, e të tjerë.
• Këta popuj formuan bazën etnike, kulturore dhe gjuhësore mbi të cilën ndikoi latinishtja në shekujt I–VI pas Krishtit.
• Për këtë arsye, dalmatishtja është gjuhë romane vetëm nga shtresa e sipërme, por ilirike nga themelet.

PSE NUK U RUAN ILIRISHTJA E PASTËR?

Ilirishtja nuk u shkrua gjerësisht – kjo dihet. Por gjuha nuk humbet kurrë pa lënë gjurmë.
Pikërisht për këtë arsye, studiuesit sot analizojnë:

• emra qytetesh (Ragusa/ Dubrovnik – Raguza është ilire, jo sllave)
• emra malesh, lumenjsh, brigjesh
• fjalë të ruajtura në latinishten vendore
• fjalë të ruajtura në shqipen e sotme
• mbishkrime të hershme ilire

Dalmatishtja tregon qartë se ilirët nuk u zhdukën – ata u romanizuan, dhe më vonë një pjesë u sllavizua. Por trungu ishte ilir, dhe këtë e dëshmon vetë struktura gjuhësore e dalmatishtes.

Faktet kryesore të padiskutueshme:

• Folësi i fundit: Tuone Udaina (Antonio Udina) – vdiq në fund të shek. XIX.
• Dokumentuesi: Matteo Giulio Bartoli, një nga themeluesit e gjeolinguistikës moderne.

Dalmatishtja klasifikohet nga linguistët si:

• “Romance language with a strong Illyrian substrate”.
• Toponimet dalmate janë të lashta, jo sllave, shumica para-romake.

Dalmatishtja ishte zëri i fundit i një populli ilir që mbijetoi për 2000 vjet nën ndikime të ndryshme, por kurrë nuk u zhduk nga harta e kujtesës së Evropës. Në kujtesën e Tuone Udainës, në fjalët e tij të fundit, dëgjohej jehona e lashtë e bregut ilir – një jehonë që lidhet drejtpërdrejt me rrënjët. @s.ndrecaj