Gazeta që bashkoi shqiptarët në 1909 kthehet në Manastir, Dorina Daiu: Synojmë të hapim një dritare të re studimi

Në vigjilje të festave të nëntorit, sot më 18 nëntor, me fillim nga ora 17:00, në Muzeun e Alfabetit të Gjuhës Shqipe në Manastir hapet ekspozita tematike “Bashkimi i Kombit” (1909): Shtypi dhe Vetëdija Kombëtare. Kjo ekspozitë, e përgatitur nga Dorina Daiu dhe Arsim Sinani, rikthen vëmendjen te një nga momentet më të rëndësishme të historisë kombëtare: roli i shtypit, i intelektualëve dhe i lëvizjeve kulturore në forcimin e vetëdijes dhe bashkimit të shqiptarëve. Në një bisedë për Portalb.mk, bashkëautoreja e ekspozitës, Dorina Daiu, theksoi rëndësinë historike të vitit 1909 dhe peshën që ka pasur fjala e shkruar në konsolidimin e identitetit kombëtar. Ajo ndau me publikun elemente nga puna kërkimore, dokumentet e rralla të sjella për herë të parë për publikun, si dhe qëllimin e ekspozitës për të rikthyer vëmendjen te rrugëtimi i shqiptarëve drejt bashkimit kulturor e politik.

Portalb.mk: Çfarë ju shtyu të organizoni një ekspozitë kushtuar gazetës “Bashkimi i Kombit” të vitit 1909?
Dorina Daiu: Nisma për të organizuar ekspozitën kushtuar gazetës “Bashkimi i Kombit” (1909) erdhi nga nevoja për të rikthyer në qendër të vëmendjes një pasuri të çmuar të historisë sonë kulturore, e cila ka mbetur pak e njohur. Kjo gazetë ishte një prej zërave më të qartë të lëvizjes kombëtare, një tribunë ku artikuloheshin idealet për arsim, gjuhë, identitet dhe pavarësi.

Duke e parë rëndësinë që “Bashkimi i Kombit” ka në formësimin e mendimit politik dhe atdhetar të fillimshekullit XX, vendosëm të krijojmë një ekspozitë që e prezanton gazetën si një dokument historik, si një instrument të ndërgjegjësimit kombëtar dhe si një mjet për të kuptuar më mirë rrugën e shqiptarëve drejt shtetformimit.

Me këtë ekspozitë synojmë të hapim një dritare të re studimi, të nxisim kërkime të mëtejshme dhe t’i sjellim publikut një dëshmi autentike të kohës kur ideali kombëtar artikulohej me guxim përmes shtypit të lirë shqiptar

Portalb.mk: Cili ishte roli i Fehim Zavalanit në drejtimin dhe orientimin editorial të gazetës dhe si paraqitet figura e tij në ekspozitë?
Dorina Daiu: Fehim Zavalani ka qenë një prej figurave kyçe në drejtimin dhe orientimin editorial të gazetës “Bashkimi i Kombit”. Si publicist, patriot dhe përfaqësues i brezit intelektual që besonte se fjala e shkruar ishte armë e fuqishme e Rilindjes, Zavalani i dha gazetës një linjë kombëtare të qartë: mbrojtjen e gjuhës shqipe, promovimin e arsimit kombëtar dhe forcimin e vetëdijes politike të shqiptarëve në një periudhë kritike të Perandorisë Osmane.

Nën drejtimin e tij, gazeta u kthye në një tribunë ku artikuloheshin kërkesat për të drejta, liri dhe organizim politik, duke i dhënë lexuesit informacion, por edhe orientim të qartë ideor. Ai i qëndroi besnik parimit se shtypi duhet të shërbejë si mjet emancipimi dhe ndërgjegjësimi për kombin.

Në ekspozitë, figura e Fehim Zavalani paraqitet si një intelektual modern dhe i guximshëm, që kontribuoi në konsolidimin e shtypit shqiptar dhe në formësimin e diskursit kombëtar. Përmes dokumenteve, shkrimeve dhe dëshmive të kohës, ekspozita e vendos Zavalanin në qendër të rrjetit të patriotëve që e panë gazetën jo si botim thjesht informues, por si një instrument strategjik për mbrojtjen e identitetit shqiptar.

Portalb.mk: Si e trajton ekspozita faktin që gazeta botohej në dy gjuhë, shqip dhe osmanisht?

Dorina Daiu: Publikimi në shqip dhe osmanisht nuk ishte thjesht zgjedhje teknike, por një akt i menduar politikisht: shqipja i drejtohej publikut shqiptar dhe synonte forcimin e vetëdijes kombëtare, ndërsa osmanishtja i drejtohej administratës, opinionit më të gjerë dhe qarqeve politike të Perandorisë, duke bërë të mundur që zëri i shqiptarëve të dëgjohej edhe në qendrat e vendimmarrjes.

Në ekspozitë ky fakt paraqitet si dëshmi e aftësisë së gazetës për të komunikuar në dy nivele:

• Brenda komunitetit shqiptar, duke forcuar identitetin kulturor dhe gjuhësor, dhe
• Jashtë tij, duke ndërmjetësuar idetë, kërkesat dhe aspiratat politike të kombit në gjuhën që kuptohej nga autoritetet osmane.

Përmes faksimileve, analizave historike dhe materialeve shpjeguese, ekspozita thekson se dygjuhësia i dha gazetës funksionin e një urë komunikimi, duke e bërë atë më efektive dhe më influente në debatin politik të kohës.

Portalb.mk: Cilat dokumente të rralla apo zbulime të reja do t’i shohë publiku për herë të parë?

Dorina Daiu: Ekspozita sjell për herë të parë para publikut një sërë dokumentesh të rralla, të cilat deri tani kanë qenë të panjohura ose të paarritshme për lexuesin e gjerë. Në qendër qëndrojnë faksimile origjinale të numrave të gazetës “Bashkimi i Kombit” të vitit 1909, të ruajtura në arkiva brenda dhe jashtë vendit, të cilat ndriçojnë më qartë gjuhën, stilin dhe orientimin editorial të botimit.

Po ashtu, publiku do të ketë mundësi të shohë:

• Shkrime, artikuj dhe editoriale të rralla të Fehim Zavalanit dhe bashkëpunëtorëve të tij, të panjohura deri më sot;
• Korrespondencë dhe dokumente arkivore që tregojnë rrjetin e bashkëpunimit midis intelektualëve shqiptarë të Stambollit dhe diasporës;
• Materiale të restauruara, të cilat rikthejnë vizualisht mënyrën se si qarkullonte dhe lexohej gazeta në fillim të shekullit XX;
• Dorëshkrime dhe shënime të autorëve, që zbulojnë procesin e përgatitjes së numrave dhe debatet editoriale të kohës.

Këto materiale i japin ekspozitës një vlerë të posaçme dokumentare dhe u ofrojnë vizitorëve mundësinë të prekin nga afër historinë e vërtetë të shtypit shqiptar dhe punën e përkushtuar të patriotëve që e ndërtuan atë.

Portalb.mk: Nga 42 numrat e gazetës, cilin e konsideroni më domethënës dhe pse?

Dorina Daiu: Nga 42 numrat e gazetës “Bashkimi i Kombit”, më domethënësi mbetet pa dyshim numri i parë, sepse aty shpaloset qartë identiteti, misioni dhe programi editorial i botimit. Në këtë numër, themeluesit artikulojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë orientimin kombëtar të gazetës: mbrojtjen e gjuhës shqipe, forcimin e arsimit kombëtar, sensibilizimin politik të shqiptarëve dhe nevojën për organizim shoqëror e kulturor në një periudhë vendimtare për të ardhmen e kombit.

Portalb.mk: Çfarë ndikimi pati “Bashkimi i Kombit” në lëvizjet intelektuale e patriotike të fillimshekullit XX?

Dorina Daiu: Gazeta “Bashkimi i Kombit” pati një ndikim të thellë në lëvizjen intelektuale dhe patriotike të fillim-shekullit XX, duke funksionuar si një prej zërave më të rëndësishëm të ndërgjegjësimit kombëtar. Në një kohë kur Shqipëria kërkonte rrugën e saj drejt formimit politik dhe kulturor, gazeta u bë një tribunë ku artikuloheshin idetë më përparuese të kohës: mbrojtja e gjuhës shqipe, arsimit kombëtar dhe domosdoshmëria e organizimit politik.

Së pari, “Bashkimi i Kombit” krijoi një hapësirë të përbashkët mendimi për intelektualët shqiptarë të Stambollit, Shkupit, Manastirit dhe diasporës, duke i bashkuar ata rreth një programi kombëtar të qartë. Shkrimet e saj orientuan debatin publik dhe ofruan një vizion modern mbi çështjen shqiptare.

Së dyti, gazeta ndikoi në formimin e opinionit patriotik, duke edukuar lexuesit me konceptet e kombit, shtetit, arsimit dhe përfaqësimit politik. Ajo i dha ritëm lëvizjes kulturore dhe gjuhësore, në një kohë kur çdo fjalë shqip ishte akt rezistence.

Së treti, përmes botimit dygjuhësh, gazeta arriti t’i komunikojë kërkesat shqiptare jo vetëm brenda komunitetit, por edhe autoriteteve osmane, duke e bërë çështjen shqiptare më të dukshme dhe më të artikuluar në planin politik.

Në këtë mënyrë, “Bashkimi i Kombit” u shndërrua në një instrument modernizues dhe frymëzues, që ndikoi drejtpërdrejt në ngritjen e vetëdijes kombëtare dhe në konsolidimin e elitës intelektuale shqiptare në prag të Pavarësisë.

Portalb.mk: A u hasën vështirësi në sigurimin, ruajtjen apo digjitalizimin e materialeve?

Dorina Daiu: Po, ruajtja dhe sigurimi i materialeve të gazetës “Bashkimi i Kombit” ka qenë një proces i vështirë, për shkak të natyrës së tyre të rrallë dhe kushteve të paqëndrueshme të ruajtjes ndër vite. Shumë prej numrave të gazetës janë shpërndarë në koleksione private, arkiva të huaja ose fondet e vjetra të bibliotekave, duke e bërë të domosdoshme një punë të gjatë kërkimi dhe verifikimi.

Portalb.mk: Si reflektohen mesazhet e gazetës së vitit 1909 në realitetin kulturor e kombëtar të sotëm?

Dorina Daiu: Bashkëpunimi me arkivat ka qenë shumë i ngushtë dhe vendimtar për realizimin e ekspozitës. Ne kemi punuar me arkiva kombëtare, biblioteka dhe koleksione private për të identifikuar dhe siguruar materialet më të besueshme.

Ekspozita përfshin si materiale origjinale, ashtu edhe kopje të restauruara digjitalisht.

Portalb.mk: Çfarë reagimi prisni veçanërisht nga të rinjtë dhe cili është mësimi kryesor historik që synoni të përcillni?

Dorina Daiu: Nga të rinjtë presim që ekspozita t’u zgjojë kureshtjen dhe vetëdijen për rrënjët e tyre kulturore. Shpresojmë që ata ta shohin “Bashkimin e Kombit” jo thjesht si një gazetë të vjetër, por si një dëshmi të gjallë të energjisë intelektuale që ka shoqëruar kombformimin shqiptar. Mesazhi kryesor që duam të përcjellim është se identiteti kombëtar nuk është dhuratë, por rezultat i punës, kurajos dhe vizionit të brezave që besuan te gjuha shqipe dhe emancipimi shoqëror.