Historia e peshkimit tek shqiptarët dhe ilirët
Hyrje
Peshkimi përbën një nga veprimtaritë më të hershme ekonomike të njeriut në trojet shqiptare. Prania e liqeneve, lumenjve dhe detit Adriatik ka ndikuar që popullsitë e këtyre hapësirave të zhvillojnë forma të ndryshme peshkimi që nga prehistoria deri në periudhën osmane. Gjetjet arkeologjike, burimet historike dhe toponimet dëshmojnë për një lidhje të qëndrueshme midis komuniteteve shqiptare dhe burimeve ujore.
1. Peshkimi në Prehistori
Gjetjet arkeologjike në vendbanimet prehistorike pranë liqeneve të Ohrit, Prespës, Shkodrës dhe Butrintit tregojnë se peshkimi ishte pjesë e rëndësishme e jetesës që në epokën e gurit. Në këto vendbanime palafite janë zbuluar vegla të punuara nga guri, briri dhe kocka që shërbenin për peshkim: grepë, shtiza dhe copëza rrjetash primitive. Po ashtu, mbetjet kockore të peshqve në shtresat arkeologjike dëshmojnë për një ushqim të bazuar pjesërisht në burimet ujore.
Në këto faza të hershme, peshkimi kishte karakter mbijetese dhe ushqimor, duke u kryer me mjete të thjeshta artizanale dhe me njohuri të kufizuara mbi ciklin jetësor të peshqve.
2. Peshkimi tek ilirët dhe shqiptarët
Në periudhën ilire, peshkimi fitoi dimensione më të organizuara. Fiset bregdetare si Liburnët, Taulantët dhe Ardiejt ishin të njohur për aftësitë detare dhe për ndërtimin e anijeve të vogla (të njohura si liburna), që përdorej jo vetëm për tregti e luftë, por edhe për peshkim.
Në qendrat urbane ilire si Lissos (Lezha), Dyrrhachium (Durrësi) dhe Apollonia, janë gjetur monedha me motive detare – peshq, spiranca dhe anije – që tregojnë rëndësinë ekonomike dhe simbolike të detit dhe peshkimit. Në zonën e Butrintit, kërkimet arkeologjike kanë zbuluar plumba rrjetash dhe vegla metalike për peshkim, që datojnë nga periudha helenistike e vonë, duke treguar një traditë të zhvilluar të peshkimit në ujërat e lagunës.
3. Peshkimi në Antikitetin Romak dhe Bizantin
Me përfshirjen e trojeve ilire në perandorinë romake, peshkimi mori trajtë të organizuar ekonomike. Në burime të ndryshme përmenden kriporet dhe përpunimi i peshkut në bregdetin e Durrësit dhe Vlorës, veçanërisht për prodhimin e garum-it – një salcë peshku e fermentuar që ishte shumë e vlerësuar në Romën e lashtë.
Gjurmë të ndërtesave për përpunim peshku janë identifikuar në afërsi të Butrintit dhe Amantias, ndërsa mbetjet e enëve amforike për tregti tregojnë për eksportimin e produkteve detare. Në periudhën bizantine, burimet flasin për tregti të peshkut të tharë dhe të kripur. Liqenet e Shkodrës dhe Ohrit përmenden si zona të njohura për peshkim dhe për tregti me qytetet bregdetare të Adriatikut.
4. Mesjeta dhe periudha osmane
Gjatë Mesjetës, peshkimi mbeti pjesë përbërëse e ekonomisë lokale. Dokumentet e manastireve dhe kishave, sidomos në veri dhe jug të vendit, përmendin peshq si dhurata ose taksa ushqimore. Në disa raste, manastiret zotëronin të drejta ekskluzive peshkimi në lumenj ose liqene përreth.
Në regjistrat osmanë të shekujve XV–XVI (defterët), përmenden të ardhura nga peshkimi në liqenin e Shkodrës, në Drin, në Bunë dhe në Vjosë. Disa vendbanime e kanë ruajtur këtë traditë edhe në toponimi – si Peshkopia, Peshkëpi apo Peshkan, që lidhen drejtpërdrejt me fjalën “peshk”.
Në periudhën osmane, peshkimi organizohej përmes koncesioneve lokale, ku komunitete të caktuara kishin leje për peshkim në ujërat pranë, ndërsa produkti tregtohej në tregjet urbane.
5. Trashëgimia kulturore dhe kuptimi bashkëkohor
Peshkimi, përveç funksionit ekonomik, ka pasur edhe vlerë kulturore. Ai është pasqyruar në gjuhën popullore, në shprehje, në emra vendesh dhe në kujtesën e komuniteteve që kanë jetuar pranë ujërave.
Në zonat e liqeneve dhe në bregdet, mënyrat tradicionale të peshkimit – me rrjeta, grepë dhe kurthe druri – janë ruajtur deri në shekullin XX, duke përfaqësuar një formë trashëgimie të gjallë të dijes popullore shqiptare.
Referenca të zgjedhura
Ceka, Neritan. Ilirët dhe qytetet e tyre, Tiranë: 2010.
Korkuti, Muzafer. Prehistoria e Shqipërisë, Akademia e Shkencave, 2002.
Wilkes, J. J. The Illyrians, Oxford: Blackwell, 1992.
Burime arkeologjike nga qendrat e Butrintit, Shkodrës dhe Apollonisë (raportet e Institutit të Arkeologjisë, Tiranë).
Defterët osmanë të shek. XV–XVI (Arkivi Qendror i Shtetit, Tiranë).