Dëshmia nga Shkupi e ish-zyrtarit të lartë të UDB-së: “Çdo aktivitet kulturor i shqiptarëve çam, mund të jetë burim destabiliteti”

Qysh nga vitet e rinisë sime, kur shërbeja si zyrtar-operativ në SDB-në jugosllave, më 1972, ndjeva një ndjesi të veçantë përgjegjësie. Nuk ishte vetëm puna që më obligonte të grumbulloja dhe analizoja informacione sekrete; ishte ndjenja që çdo dokument, çdo raport i fshehtë, përbënte një pjesë të rëndësishme të historisë së popullit tim. Çdo dosje e shënuar me “Top Sekret” ishte si një dritare në të kaluarën që pak njerëz guxonin ta hapnin. Në atë kohë, nuk e kuptoja plotësisht rëndësinë e saj morale. Por ndërsa kalonin muaj e vite, ndërsa lexoja raportet mbi aktivitetet politike, përndjekjet dhe shkeljet e të drejtave të shqiptarëve, fillova të kuptoj se historia nuk përbëhet vetëm nga ajo që kemi përjetuar vetë, por edhe nga ajo që duhet të mbetet e gjallë për brezat e ardhshëm.

Historia është një urë që lidh të kaluarën me të ardhmen, dhe unë, ndonëse një zyrtar i zakonshëm operativ, ndjehesha pjesë e saj. Në arkivat e pluhurosura, ndërmjet dosjeve të numëruara me kujdes, gjeta informacione për fatin e popullit çam, që jetonte nën heshtje dhe okupim, por edhe për Kosovën, e cila përjetonte një regjim të rreptë titist. Çdo dokument ishte një histori e fshehtë, një dëshmi që nuk mund të lejohej të shuhej në errësirën e burokracisë. Ndërsa i analizoj, mendja ime përpiqej të lidhte pikat: një raport për konfiskimin e pronave, një tjetër për shkeljet mbi të drejtat e pakicave, një tjetër për arrestime të montuara – të gjitha këto bashkë formonin një tablo të dhimbshme, por edhe të detyrueshme për të vepruar.

Për mua, grumbullimi i këtyre informacioneve nuk ishte thjesht një punë operative; ishte një detyrë morale dhe historike. Çdo fakt që zbuloja, çdo dosje që shfletoja, më impononte një përgjegjësi: të shkruaj, të dokumentoj, të mos lejoj që e vërteta të fshihet. Ishte një lloj betimi i heshtur – një betim ndaj historisë dhe ndaj kombit tim.

Sot, ndërsa shkruaj këto rreshta, ndjej sërish atë përgjegjësi të fortë. Ky rrëfim nuk është thjesht kujtesë personale; është një përpjekje për të nxjerrë në dritë të fshehtën dhe për të rikthyer në ndërgjegjen kolektive atë që dikur ishte e ndaluar për t’u përmendur. Çdo dosje, çdo shënim dhe çdo raport që kam pasur në dorë, tani merr kuptim në këtë rrëfim – një thirrje për të dëshmuar, për të kujtuar dhe për të ruajtur të vërtetat e heshtura, për brezat e ardhshëm.

Ndërsa filloj këtë rrugëtim të shkrimit, ndjej një lidhje të fortë me çdo shqiptar që ka luftuar për të drejtën, me çdo popull që ka mbajtur në shpirt dhe mendje aspiratat për liri, drejtësi dhe dinjitet. Kjo është hyrja ime, por edhe misioni personal – të shkruaj atë që është fshehur nën pluhurin e arkivave, për t’ua dhënë historisë dhe kombit një pasqyrë të sinqertë të së kaluarës, të së vërtetës dhe të shpresës.

Arkivat e Shërbimit inteligjent jugosllav, ishin më shumë se një thesar informacioni; ishin dritare të së fshehtës, nga të cilat mund të shikoje botën e fshehtë të pushtetit dhe të popullit që përpiqej të mbijetonte. Çdo dosje ishte e koduar, e vulosur me shenja që sinjalizonin rrezikun dhe rëndësinë e saj: “Top Sekret”, “Përdorim të Brendshëm”, ose; “Nuk lejohet publikimi”. Në vitet e para të shërbimit tim, më dukej sikur isha vetëm një kujdestar i heshtur i dokumenteve, por shpejt kuptova se çdo shënim, çdo raport, kishte peshë historike.

Midis dosjeve të shumta, hasja raporte që përshkruanin situatën në Çamëri. Ishin shënime operative mbi shpronësimet e pronave, ndalimet dhe dhunën që ushtronte administrata greke ndaj shqiptarëve çam. Një raport i vitit 1944, përshkruante eksodin e dhunshëm të familjeve, djegien e shtëpive dhe konfiskimin e tokave. Një tjetër raport i vitit 1950, përshkruante përpjekjet e mbetura për t’u integruar ekonomikisht dhe nga ana sociale në kushtet e okupimit. Çdo fjali e shkruar aty dukej e thatë, burokratike, por për mua ishte një dritë e heshtur e së vërtetës – dëshmi e një dhimbjeje që nuk mund të shuhej.

Po ashtu, arkivat përmbanin raportime mbi Kosovën, ku regjimi titist ushtronte kontroll të rreptë mbi jetën politike dhe kulturore të shqiptarëve. Një dosje e vitit 1971, shënonte survejimin e intelektualëve që shprehnin mendime për të drejtat e shqiptarëve dhe të paktën tre raste të arrestimeve politike. Një tjetër raport fliste për infiltrimin e agjentëve të shërbimeve nëpër organizata arsimore dhe kulturore shqiptare, duke mbikëqyrur çdo aktivitet të dyshuar si “kundër-rend shtetëror”.

Çdo dokument, çdo shënim që analizoja, më bënte të kuptoja se historia nuk është vetëm ajo që shkruhet në libra, por edhe ajo që mbahet në heshtje brenda arkivave. Për mua, këto dokumente nuk ishin thjesht raporte operative; ishin pasqyrë e realitetit të dhimbshëm, por edhe një thirrje për veprim. Mendja ime lidhte ngjarjet e Çamërisë me fatin e Kosovës: të dyja ishin pjese të një historie më të madhe, të kombit shqiptar të copëtuar, të vjedhur dhe shpesh të harruar.

Dhe ndërsa hidhja një sy raportit pas raporti, më lindte një vizion – se ishte detyrë jo vetëm ime, por e çdo shqiptari me ndërgjegje, të ruante këtë histori, të dokumentonte të vërtetat dhe të përpiqej të ndikonte në ndërgjegjen kolektive. Kjo ndjenjë formoi gjithashtu vendosmërinë time për t’i përdorur informacionet në shërbim të të mirës publike dhe historisë kombëtare.

Kështu, arkivat e fshehta u bënë më shumë se një thesar informacioni; ato u bënë një rrugë për të kuptuar thellësinë e dhimbjes, drejtësinë e munguar dhe detyrën e paanë të individit që përballet me fshehtësinë e së kaluarës. Ato më mësuan se dokumenti më i vogël, mund të shërbejë si një dritë udhërrëfyese për të kuptuar fatin e një populli dhe se çdo dosje sekrete përmbante një pjesë të shpirtit të kombit që duhej ruajtur.

Çamëria, vendi i heshtur nën okupim, qëndronte gjithmonë në mendjen time ndërsa shfletoja arkivat sekrete. Dokumentet që ruanin shërbimet jugosllave për Çamërinë, nuk ishin thjesht raporte operative; ato ishin dëshmi të një dhimbjeje të heshtur, të një populli që i ishte mohuar e drejta për të ekzistuar në tokën e tij.

Një raport i vitit 1944, përshkruante me hollësi eksodin e dhunshëm të familjeve çame nga fshatrat e tyre: shtëpi të djegura, toka të konfiskuara, dhe një përpjekje sistematike për të shuar identitetin e një populli. Një tjetër raport i vitit 1951 përshkruante ndalimet e të rinjve që përpiqeshin të organizoheshin ekonomikisht dhe arsimorisht, dhe survejimin e familjeve që kishin mbetur. Çdo fjali që lexoja më dhimbste; këto nuk ishin vetëm statistika, por jetë të thyer, shpresë të shuar dhe histori që kërkonin të dëgjoheshin.

Në dosjet e tjera, gjeta raporte mbi përpjekjet e shqiptarëve çam për të ruajtur traditat e tyre, gjuhën dhe identitetin kombëtar. Administrata greke dhe strukturat e pushtetit vendës i shihnin këto përpjekje si kërcënim, duke ushtruar kontrolle dhe dhunë të përditshme. Një raport i vitit 1960, shënonte: “Çdo aktivitet kulturor i shqiptarëve çam, mund të jetë burim destabiliteti. Duhet mbajtur nën kontroll, çdo përpjekje për formim kombëtar është e ndaluar.” Këto fjalë, të shkruara në letër burokratike, për mua ishin dëshmi të një padrejtësie që nuk mund të injoroja.

Çdo dokument që shfletoja më bënte të kuptoja se dhuna dhe persekutimi nuk ishin thjesht momente të izoluar, por pjesë e një sistemi që synonte të shuaj identitetin e një populli. Kjo njohuri më thelloi ndërgjegjen si shqiptar dhe më bëri të kuptoj se historia e Çamërisë, nuk mund të harrohej. Ajo ishte histori e një kombi që kishte vuajtur, por që nuk mund të shuhej nga heshtja.

Reflektimet e mia mbi këto dokumente ishin të thella: Çdo shënim, çdo raport, çdo listë e familjeve të persekutuara ishte një thirrje për të dokumentuar të vërtetën dhe për të ruajtur kujtesën historike. Ndërsa lexoja për djegien e shtëpive dhe konfiskimin e tokave, mendoja për fatin e brezave që kishin kaluar këtë dhimbje dhe për përgjegjësinë që kishim ne për të treguar historinë e tyre.

Kjo ndërgjegje më shtyri të krijoj një vizion për veprim: të shkruaj, të analizoj dhe të nxjerr në dritë ato të vërteta që kishin qëndruar të fshehura në arkiva për dekada. Çamëria, përmes heshtjes së saj të dhimbshme, më mësoi se historia është e gjallë, se çdo dokument sekreti është një pjesë e shpirtit të një kombi dhe se detyra e intelektualit dhe qytetarit është të ruajë këtë shpirt për të ardhmen.

Kosova, ashtu si Çamëria, ishte një territor ku historia dhe dhuna përplaseshin çdo ditë, por në mënyrë më të sofistikuar, të fshehtë dhe të kontrolluar. Arkivat e Shërbimit inteligjent jugosllav, zbulojnë një realitet të hidhur: regjimi titist ushtroi një kontroll të rreptë mbi çdo aktivitet politik, kulturor dhe arsimor të shqiptarëve.

Një dosje e vitit 1971, përshkruante survejimin e intelektualëve shqiptarë që shpreheshin publikisht për të drejtat e popullit të tyre. Shënimet raportonin mbi takime të fshehta, shprehje kritike dhe diskutime në mjedise universitare, të cilat regjimi i shihte si kërcënim ndaj rendit shtetëror. Disa prej tyre u arrestuan pa gjyq të drejtë, u përballën me procese të montuara dhe u dënuan për veprime “kundër-rend shtetëror”.

Një tjetër raport i vitit 1974, përshkruante infiltrimin e agjentëve në shoqata kulturore dhe organizata arsimore shqiptare. Çdo aktivitet që lidhej me gjuhën, historinë dhe kulturën shqiptare, ishte nën survejim të vazhdueshëm. Dokumentet tregonin se regjimi përdorte frikën, shantazhin dhe kërcënimin për të mbajtur nën kontroll çdo zë që kërkonte të dokumentonte të vërtetën për fatin e Kosovës.

Duke lexuar këto raporte, ndjeva një lidhje të thellë mes fatit të Kosovës dhe fatit të Çamërisë. Të dyja territoret ishin pjesë e një historie më të madhe të copëtimit të kombit shqiptar, ku pushteti dhe dhuna përpiqeshin të shuanin identitetin dhe aspiratat e popullit. Ndërgjegjja ime, e ushqyer nga përvoja në arkiva, më bëri të kuptoj se çdo raport i vogël, çdo dokument i fshehtë, kishte peshë historike dhe mortaliteti kërkonte që të mos lejohej që e vërteta të fshihej.

Një rast konkret që më la gjurmë të thella ishte raporti mbi një profesor të Universitetit të Prishtinës, i cili kishte organizuar një leksion për historinë e shqiptarëve dhe rëndësinë e ruajtjes së gjuhës. Raporti e përshkruante si; “veprimtari armiqësore” dhe sugjeronte arrestimin e tij. Për mua, kjo ishte më shumë se një shënim burokratik – ishte dëshmi e persekutimit të dijes dhe të kulturës, e cila përplasej me një të drejtë universale për të mësuar dhe për të mësuar të tjerët.

Arkivat e Kosovës më mësonin çdo ditë se mbijetesa nuk ishte thjesht çështje fizike, por edhe morale. Intelektualët, mësuesit, dijetarët dhe qytetarët e thjeshtë shqiptarë luftonin për të ruajtur identitetin e tyre, për të dokumentuar të vërtetën dhe për të transmetuar historinë, pavarësisht kërcënimeve.

Kjo luftë e heshtur për të mbijetuar ishte një vazhdimësi e dhimbjes së Çamërisë dhe tregonte se historia e kombit shqiptar nuk mund të ndahej nga të dyja territoret: njëra kishte mbetur e okupuar jashtë kufijve, tjetra nën presionin e regjimit.

Reflektimi im mbi këto dokumente ishte i qartë: mbrojtja e të drejtës, ruajtja e identitetit dhe detyra për të dokumentuar të vërtetën janë obligime morale. Historia e Kosovës dhe Çamërisë më mësoi se secili shqiptar, pavarësisht rrethanave, ka përgjegjësinë të mbajë gjallë kujtesën historike dhe të veprojë për të ardhmen.

Ndërsa shfletoja dosjet dhe raporte të pafundme, fillova të kuptoj se arkivat sekrete nuk ishin thjesht thesar informacioni, por një dritare për të reflektuar mbi natyrën e historisë, të drejtës dhe moralitetit. Çdo dokument që ruhej aty më mësonte se individi, megjithëse dukshëm i vogël përballë pushtetit dhe presionit sistematik, kishte një rol vendimtar në ruajtjen e kujtesës dhe të së vërtetës historike.

Kjo kuptim më çoi drejt konceptit të “Ligjit të Marfit”, një parim të thjeshtë, por të fuqishëm: çdo veprim i drejtë, çdo përpjekje për të dokumentuar dhe ruajtur të vërtetën, kthehet në dobi për njerëzimin dhe për brezat e ardhshëm. Në këtë kuptim, përgjegjësia e individit nuk përfundon në heshtje apo frikë, por në veprimin moral, pavarësisht kërcënimeve dhe rreziqeve.

Arkivat për Çamërinë dhe Kosovën, më dhanë shembuj të qartë: dhuna dhe persekutimi nuk mund të shuanin aspiratat për liri, identitet dhe drejtësi. Populli çam dhe qytetarët e Kosovës, përmes sakrificave dhe guximit të tyre, më treguan se historia nuk shkruhet vetëm nga fitimtarët e dukshëm, por edhe nga ata që dokumentojnë dhe mbajnë gjallë të vërtetën. Për mua, çdo dosje e sekuestruar ishte një mësim i heshtur mbi përgjegjësinë morale: të shkruash nuk është luks; është detyrë.

Analiza filozofike më mësoi gjithashtu se historia ka shumë shtresa: ajo që duket, ajo që dokumentohet zyrtarisht dhe ajo që mbahet e fshehtë. Është detyrë e individit të sjellë në dritë atë që është fshehur, duke respektuar të vërtetën dhe duke e lidhur me pasojat morale dhe humane. Çdo raport për dhunën në Çamëri, çdo shënim për persekutimin në Kosovë, nuk ishte vetëm informacion – ishte thirrje për ndërgjegje.

Nga kjo analizë lind edhe një bindje e thellë: individi që vepron me dinjitet dhe ndërgjegje, edhe kur është i vetëm kundër një sistemi të madh, bëhet një urë midis së kaluarës dhe së ardhmes. Detyra morale është të dokumentosh, të shkruash dhe të transmetosh të vërtetat, për të mbajtur gjallë identitetin dhe historinë. Në këtë mënyrë, veprimi i një individi nuk është thjesht personal; ai kontribuon në të mirën e përgjithshme, në njohjen dhe njohjen e historisë së një kombi të copëtuar.

Reflektimi humanist i sjell gjithashtu pyetjen: çfarë do të mbetet pas nesh? Çfarë do të trashëgojnë brezat e ardhshëm? Përgjigja e arkivave dhe e eksperiencës personale është e qartë: ajo që mbetet është e vërteta e dokumentuar dhe kujtesa e ruajtur, pasuri që nuk mund të shkelet nga frika apo dhuna. Ky është misioni i individit dhe e vërteta morale që udhëheq çdo shkrim dhe çdo përpjekje për të ruajtur historinë.

Gjatë viteve të shërbimit tim në SDB, nuk munguan momentet kur frika tentonte të zëvendësonte bindjen morale. Kryeshefat e UDB-së shpesh më kujtonin se çdo hap drejt publikimit të fshehtësive, mund të çonte në pasoja të rënda: burgje të mbyllura, izolim dhe përballje me represion të paprecedent. Por ndërsa shikoja dosjet dhe dokumentet për Çamërinë dhe Kosovën, ndjeja një detyrë që tejkalonte frikën personale – një thirrje për të vepruar me dinjitet dhe përgjegjësi./Nga Nafi Çegrani – Memorie.al