Shqiptarët e Sanxhakut ndërmjet autonomisë fisnore dhe kryengritjeve shqiptare (1885–1912)

Në fund të shek. XIX, Sanxhaku i Novi Pazarit paraqitej si një hapësirë e trazuar, ku autoriteti i Portës së Lartë ishte i kufizuar. Konsujt austro-hungarezë vërejnë se fiset shqiptare të Peshterit dhe Bihorit nuk i bindeshin urdhrave osmanë dhe shpesh përplaseshin mes tyre, duke e shtrirë dhunën edhe në qendrat urbane si Novi Pazari dhe Sjenica. Kjo dëshmon një strukturë fisnore të fortë dhe autonomi lokale të shqiptarëve.

Konfliktet fisnore dhe roli shqiptarëve në kufirin osmano–malazez
Ismet Azizi/ Në fund të shek. XIX, Sanxhaku i Novi Pazarit paraqitej si një hapësirë e trazuar, ku autoriteti i Portës së Lartë ishte i kufizuar. Konsujt austro-hungarezë vërejnë se fiset shqiptare të Peshterit dhe Bihorit nuk i bindeshin urdhrave osmanë dhe shpesh përplaseshin mes tyre, duke e shtrirë dhunën edhe në qendrat urbane si Novi Pazari dhe Sjenica.¹ Kjo dëshmon një strukturë fisnore të fortë dhe autonomi lokale të shqiptarëve.

Në këtë periudhë, Mali i Zi përpiqej të përfitonte nga kjo gjendje, duke përdorur diplomaci dhe dhurata për të afruar prijësit shqiptarë të Sanxhakut. Raportet theksojnë se ndikimi malazez ndihej sidomos në Gjakovë e Pejë, por edhe në krahinën e Novi Pazarit, ku prijës shqiptarë mbaheshin nën një lojë të dyfishtë midis Stambollit dhe Cetinës.² Kjo gjendje e detyroi Austro-Hungarinë që më 1897 të hapte një konsullatë në Novi Pazar, me qëllim kufizimin e ndikimit malazez dhe ruajtjen e interesave të saj në rajon.³

Shqiptarët e Sanxhakut në kryengritjet kundër osmanëve (1908–1912)
Pas Revolucionit Xhonturk (1908), situata u tensionua. Shqiptarët e Sanxhakut refuzuan pagesën e taksave dhe kundërshtuan fuqishëm çarmatimin e detyruar. Raportet konsullore dëshmojnë për përleshje të rënda me trupat osmane në Rozhajë dhe Tutin, duke treguar se shqiptarët e këtyre zonave ishin pjesë integrale e lëvizjes së rezistencës shqiptare.⁴

Në verën e vitit 1912, shqiptarët e Sanxhakut iu bashkuan kryengritjes së madhe që përfshiu Kosovën dhe Shqipërinë Veriore. Në rrethinat e Novi Pazarit pati përleshje të hapura, ndërsa shumë fshatra refuzuan bindjen ndaj Portës së Lartë.⁵ Konsujt theksojnë se kjo lëvizje nuk ishte spontane, por e organizuar përmes rrjeteve të prijësve lokalë, të cilët mbanin lidhje të ngushta me Isa Boletinin.⁶ Kështu, Sanxhaku u bë një pjesë e pandashme e hartës së kryengritjes shqiptare në prag të Luftërave Ballkanike.

Nga vitet 1885 deri në 1912, shqiptarët e Sanxhakut:

• ruajtën autonominë fisnore përballë autoriteteve osmane;
• ishin objekt i përpjekjeve të Malit të Zi dhe Austro-Hungarisë për ndikim rajonal;
• u shfaqën si aktorë aktivë në kryengritjet shqiptare, duke e lidhur fatin e tyre me Kosovën dhe Shqipërinë Veriore.

Kjo periudhë e përgatiti terrenin për zhvillimet e mëdha të viteve 1912–1913, kur pushtimi serbo-malazez do të ndryshonte rrënjësisht raportet shoqërore dhe politike në Sanxhak.

Fusnota

• Raport konsullor austro-hungarez mbi situatën në Sanxhak, fundi i shek. XIX
• Po aty, raport mbi ndikimin malazez në Gjakovë, Pejë dhe Novi Pazar (rreth 1890)
• Vendimi për hapjen e konsullatës austro-hungareze në Novi Pazar, 189
• Raport konsullor për kryengritjen shqiptare në Rozhajë e Tutin, 1908–191
• Raport austro-hungarez mbi pjesëmarrjen e shqiptarëve të Sanxhakut në kryengritjen e vitit 1912
• Po aty, vërejtje mbi lidhjet e prijësve të Sanxhakut me Isa Boletinin