Kafshët në Kanunin e Lekë Dukagjinit: Pasuri, nder dhe përgjegjësi

Kanuni i Lekë Dukagjinit është një kod zakonor i trashëguar ndër shqiptarë, i cili për shekuj rregulloi marrëdhëniet shoqërore, ekonomike dhe morale të komuniteteve malësore. Krahas normave mbi nderin, gjakun dhe mikpritjen, Kanuni trajton edhe çështje që lidhen me pasurinë e luajtshme, ku një vend të veçantë zënë kafshët. Përmes rregullave të tij, Kanuni na dëshmon se kafsha nuk ishte vetëm një burim jetese, por edhe simbol i nderit dhe i statusit shoqëror të shtëpisë.

Në Kanun, bagëtia dhe kafshët shtëpiake përmenden si pjesë thelbësore e “gjasë” (pasurisë). Ato kishin vlerë të barabartë me tokën dhe shtëpinë, duke qenë burim ushqimi, force pune dhe tregtie.

• “Bagëtia e shtëpisë hyn ndër gjanë.” (Kanuni, Kreu 112)
• Një familje pa bagëti shihej si e varfër dhe pa forcë ekonomike.

Kanuni përcaktonte qartë se pronari i kafshës ishte përgjegjës për çdo dëm të shkaktuar nga ajo. Nëse bagëtia hynte në arën e fqinjit dhe shkatërronte të mbjellat, i zoti i saj duhej të paguante dëmin.

• “Po i bâni gjâ sendi të huaj, i zoti i gjâs i paguen dâmët.” (Kanuni, Kreu 126)

Po ashtu, grabitja e bagëtisë konsiderohej një nga veprat më të turpshme dhe dënohej ashpër, sepse ishte cenim i nderit të shtëpisë.

Edhe pse nuk përdoret gjuha moderne mbi të drejtat e kafshëve, Kanuni përcakton norma që ndalojnë keqtrajtimin dhe abuzimin me to:

• Kafsha nuk duhej ngarkuar përtej fuqisë së saj.
• Kali, si kafshë e nderuar, duhej të ushqehej dhe të trajtohej me kujdes, sepse ishte pasqyrë e burrit dhe e fisit.

Në Kanun, disa kafshë kishin status të veçantë.

• Kali lidhej me trimërinë dhe nderin e burrit. Humbja ose keqtrajtimi i tij shihej si turp.
• Bagëtia përmendej si “bekim i Zotit” për shtëpinë dhe si garanci e mirëqenies së familjes.

Kafshët përmenden edhe në kontekste të mikpritjes dhe zakoneve të përbashkëta. Therja e një dashit apo lope për mikun nuk ishte thjesht akt ushqimor, por mënyrë për të ruajtur nderin e shtëpisë dhe fisit.

Kanuni i Lekë Dukagjinit e shikon kafshën si pasuri të çmuar, simbol nderi dhe përgjegjësi shoqërore. Çdo dëm ndaj saj nuk shihej thjesht si humbje materiale, por si shkelje morale dhe cenim i rendit të komunitetit. Kështu, kujdesi për kafshët nuk buronte vetëm nga nevoja praktike, por ishte pjesë e një filozofie të gjerë ku nderi, pasuria dhe shoqëria ishin të pandashme.