Kalabroi, fisi ilir pak i njohur, që i dha emrin jugut të Italisë

Nga Rafael Floqi /Origjina dhe Etimologjia

Në veprën e tij të njohur Geographica, gjeografi i lashtë grek Straboni përmend fisin ilir të Calabroive, të cilët ai i regjistron si Γαλάβριοι (Galabri). Ky emër është shpesh i lidhur me termin messapik “Calabri”, i cili lidhet me rajonin e Kalabrisë në Itali jugore. Gjithashtu, emri është lidhur me toponimin shqiptar “Gallapi” në Kosovën verilindore të sotme.

Straboni, i cili e regjistroi emrin si Γαλάβριοι (Galabri) në veprën e tij Geographica:

“Κατά μέρους της Ιλλυρίας, μεταξύ των άλλων φυλών, υπάρχουν οι Γαλάβριοι”/ (“Në pjesën e Ilirisë, midis fiseve të tjera, ndodhen Galabri”) – Straboni, Geographica, libri VII)

Në Geographica, Straboni përmend Galabrit si një nga fiset e Dardanisë, duke theksuar zhvillimin e tyre shoqëror dhe qytetërimin. Ai tregon se një qytet i lashtë ndodhej në rajonin e Galabritëve, i cili mund të jetë identifikuar me Kalën në Shkup. Ky informacion tregon për një nivel të avancuar të zhvillimit shoqëror dhe të integrimit kulturor në këtë zonë.

Vendndodhjet indo-evropiane gjenden në gjithë territorin e Shqipërisë; si në Maliq, Vashtëm, Burimas, Barç, Dërsnik në rrethin e Korçës, Kamnik në Kolonjë, Kolsh në rrethin e Kukësit, Rashtan në Librazhd dhe Nezir në rrethin e Matit. Ashtu si në pjesë të tjera të Evropës, këto fise migratore indo-evropiane hynë në Ballkan dhe kontribuan në formimin e fiseve historike paleo-ballkanike, nga të cilat shqiptarët rrjedhin.

Popullsitë e mëparshme – gjatë procesit të asimilimit nga fiset immigrante IE – luajtën një rol të rëndësishëm në formimin e grupeve të ndryshme etnike të krijuara nga kjo simbiozë e gjatë. Për pasojë, gjuhët IE që u zhvilluan në Gadishullin Ballkanik, përveç evolucionit të tyre natyror, u ndikuan edhe nga idiomet e popujve para-Indo-Europianë të asimiluara. Nga ana gjuhësore, gjuha substrat para-Indo-Europiane e folur në Ballkanin jugor ka ndikuar ndoshta në para-proto-shqipen, idiomi pararendës i gjuhës shqipe. Shtrirja e këtij ndikimi gjuhësor nuk mund të përcaktohet me saktësi për shkak të vendit të pasigurt të shqipes ndër gjuhët paleo-ballkanike dhe dëshmive të pakta që kemi për to.

Një shembull historik i lidhjes së Ballkanit me pjesën jugore të Gadishullit Italian janë Mesapët, banorët e pjesës jugore të Japigisë (Puglia), të dalluar nga Peucetët (toka e Barit) dhe Daunët (toka e Foggias).

Nuk dihet me siguri nga rrjedh emri i tyre, por mendohet se do të thotë “popull mes dy deteve”. “mes” Herodoti i përmend si një popullsi të unifikuar dhe të fortë etnikisht dhe kulturisht; sipas tij, Mesapët ishin pasardhës të Kretasve, të cilët mbërritën në bregdetet e Salentos, u përzunë me popullsitë ekzistuese, themeluan qytetet e para dhe sollën zakone dhe tradita që dalluan banorët e Salentos nga popujt e tjerë.

Por sipas historianëve modernë, Mesapët ishin të prejardhjes ilire, siç tregojnë emrat gjeografikë, glosat dhe gjuha e mbishkrimeve mesapike të gjetura në Puglia. Ata mendohet të kenë arritur në Otranto rreth vitit 1000 p.e.s., pika më e afërt me Shqipërinë, pastaj të jenë lëvizur deri në S. Maria di Leuca dhe më pas të jenë ngjitur deri në Taranto. Kjo lidhje historike tregon ndikimin e lëvizjeve migratore nga Ballkani drejt Gadishullit Italian dhe rolin e tyre në formimin e popullsive dhe kulturave të hershme, duke nënvizuar lidhjen mes fiseve ilire dhe paraardhësve të shqiptarëve.

Origjina e emrit të krahinës italiane Calabria mbetet e diskutueshme; disa teori sugjerojnë lidhje me fiset ilire ose messapike të antikitetit, nga greqishtja e lashtë (“kalabrós” që mund të nënkuptonte “toka e ngushtë”), ose nga latinishtja (“Calabriae”), duke reflektuar historinë shumë-etnike të rajonit.

Vendndodhja Gjeografike
Calabroi ndodheshin në Ballkanin perëndimor gjatë antikitetit, në zonën kufitare midis Ilirisë dhe Epirit. Kjo mund të përfshinte pjesën jugore të Shqipërisë së sotme ose veriperëndimin e Greqisë, një rajon ku bashkëjetonin fise të ndryshme ilire dhe epirote. Disa burime sugjerojnë se ata mund të jenë vendosur përgjatë bregdetit Adriatik ose në zonat e brendshme të Shqipërisë, Malit të Zi ose Dalmacisë veriore. Vendndodhja e tyre kufitare i bëri të përthithnin ndikime të dyfishta, ilire dhe epirote.

Emri Γαλάβριοι (Galabri) është i regjistruar nga gjeografi i lashtë grek Straboni në veprën e tij Geographica si një nga fiset e Dardanisë, së bashku me Thunatët. Ky emër është lidhur me termin messapik “Calabri” që ndodhet në jug të Italisë. Sipas Strabonit, Galabrit jetonin në një rajon të Dardanisë, ku ndodhej një qytet i lashtë. Disa studiues sugjerojnë se ky qytet mund të jetë identifikuar me Kalën në Shkup, duke treguar një nivel të zhvillimit shoqëror dhe qytetëror në këtë zonë .

Lidhjet Etnike dhe Kulturore
Galabrit janë përmendur si një fis dardan, një grup që ndante karakteristika kulturore dhe gjuhësore me fiset e tjera të Dardanisë. Dardania, siç e përmend Straboni, ishte një nga tre fiset më të fuqishme ilire, së bashku me Ardianët dhe Autariatët . Kjo tregon për një shoqëri të organizuar dhe të zhvilluar në këtë rajon. Edhe pse informacionet për Galabrit janë të kufizuara, përmendja e tyre nga Straboni tregon për praninë e një popullsie të organizuar dhe të zhvilluar në Dardani. Lidhjet e mundshme me emrin “Calabri” dhe toponimin “Gallapi” sugjerojnë një vazhdimësi kulturore dhe etnike në rajon, duke kontribuar në mozaikun e pasur të popujve të Ballkanit gjatë antikitetit.

Identiteti Kulturor dhe Shoqëror
Calabroi ishin pjesë e grupit më të gjerë kulturor dhe gjuhësor ilir. Ata ndanin tipare të ngjashme kulturore si fise të tjera ilire: organizim fisnor, shoqëri luftëtare, rituale fetare dhe lidhje familjare të forta. Si shumica e fiseve ilire, ata ndoshta flisnin gjuhën ilire ose një dialekt të saj. Angazhimi i tyre në bujqësi të vogël, barishte dhe tregti me fqinjët grekë dhe më vonë me romakët tregon ndërveprimet e tyre ekonomike dhe kulturore.

Nuk ka të dhëna historike për një mbret ose sundimtar të veçantë të Calabroive. Ilirët zakonisht organizoheshin në fise autonome, secili me udhëheqës lokal, dhe shpesh nuk kishin monarki të centralizuar. Pushteti shpesh ishte i shpërndarë mes kryetarëve të fiseve ose udhëheqësve lokalë. Për një kuptim më të gjerë të mbretërisë ilire, studiuesit referohen te sundimtarë të njohur si Bardhyli (393–358 p.e.s.), themelues i dinastisë së parë ilire, dhe Genci (181–168 p.e.s.), mbreti i fundit i njohur ilir, të cilët sunduan mbi shumë fise të ndryshme. Calabroi nuk duket të kenë pasur një monarki të tillë. Megjithatë në njё shkrim citohet të ketë qenë mbreti i parë ilir.

Aleancat dhe Konfliktet Rajonale
Për shkak të vendndodhjes së tyre në kufi me Epirin, Calabroi mund të kenë qenë në kontakt me fiset epirote dhe Mbretërinë e Epirit. Ata mund të jenë përfshirë herë pas here në aleanca ose konflikte për të mbrojtur interesat e tyre. Me zgjerimin e Mbretërisë së Epirit nën Pirron I në shekullin III p.e.s., është e mundur që Calabroi të jenë ndikuar ose të kenë bashkëpunuar me fuqitë fqinjë. Calabroi ndoshta ishin të lidhur ngushtë me fise të tjera ilire si Taulantët, Byllionët dhe Parthinët. Këto fise ndanin një bazë të ngjashme kulturore dhe gjuhësore, dhe mund të kishin formuar aleanca ose konfederata rajonale për mbrojtjen e territoreve dhe interesave të tyre. Me kalimin e kohës, ndryshimet politike dhe konfliktet mund të kenë çuar në integrimin e Calabroive në grupe më të mëdha fisnore.

Trashëgimia
Edhe pse Calabroi përmenden rrallë në burimet antike, ata kontribuojnë në kuptimin e diversitetit kulturor dhe strukturës fisnore të Ilirisë së lashtë. Historia e tyre pasqyron popuj të vegjël dhe më pak të njohur, të cilët megjithatë ishin pjesë e mozaikut të pasur kulturor dhe etnik të Ballkanit perëndimor. Trashëgimia e tyre ilustron një shoqëri dinamike dhe të ndërlidhur, e formësuar nga ndikimet e brendshme dhe ato të jashtme. Si përfundim Calabroi janë një fis ilir kryesisht i panjohur, por pjesë e trashëgimisë së Ilirisë së lashtë. Historia e tyre, vendndodhja gjeografike, lidhjet kulturore dhe ndërveprimet me fqinjët tregojnë një rajon të larmishëm, të qëndrueshëm dhe të hapur ndaj ndikimeve të jashtme, duke ndihmuar në formësimin e imazhit të Ballkanit perëndimor në antikitet.

Origjina ilirike e Kalabrisë
Origjina ilire e Kalabrisë lidhet me praninë dhe ndikimin e popujve mesapikë ilirë dhe italikë. Mesapia, që do të thotë “tokë e lagur nga dy dete”, ishte emri i lashtë i Salentos, një territor i vendosur midis deteve Jon dhe Adriatik. Ky emër, si te Japigët dhe Apuli, përmban tingullin “ap”, që do të thotë “ujë”. Mesapianët banonin në pjesën jugore të Puglias, të quajtur Japigia, e cila nga ana tjetër ishte e ndarë në Peucetia (toka e Barit) dhe Daunia (toka e Foxhias). Herodoti i përshkruan ata si një popullsi etnike dhe kulturore shumë kompakte dhe i konsideron pasardhës të Kretasve, të cilët arritën në bregdetin e Salentos, ku u përzien me popullsitë ekzistuese, duke themeluar qytetet e para dhe duke sjellë me vete zakonet dhe traditat që i dallonin Salentinët nga popullsitë e tjera të Puglias.

Sipas historianëve modernë, megjithatë, Mesapianët ishin me origjinë ilire, siç sugjerojnë emrat gjeografikë dhe gjuha e mbishkrimeve Mesapiane të gjetura në Puglia. Ata do të kenë mbërritur në Otranto rreth vitit 1000 p.e.s., pasi ishte më afër Shqipërisë, pastaj do të kenë zbritur në Santa Maria di Leuca dhe do të kenë vazhduar deri në Taranto. Mesapia përfshinte të gjithë gadishullin e Salentos, nga Kepi Santa Maria di Leuca deri në Taranto dhe Brindisi, siç dëshmohet nga gjetjet gjuhësore.

Gjuha është indoevropiane qendrore-lindore dhe ka një ngjashmëri të ngushtë me shqipen e sotme. Nuk dihet shumë për të; në fakt, njerëzit mund ta lexojnë, por nuk mund ta kuptojnë sepse shkronjat, shumë të ngjashme me ato të alfabetit grek, formojnë fjalë kuptimet e të cilave janë të panjohura në pjesën jugore të Gadishullit Italik para dhe gjatë periudhës së Greqisë së lashtë.
Mesapët, një popull me origjinë ilirike, ishin të vendosur kryesisht në pjesën juglindore të Italisë, në rajonin që sot njihet si Salento (Puglia), që nga shekulli III deri në shekullin I p.e.s. Ata ruanin tipare të kulturës dhe gjuhës ilirike, të dukshme edhe në vendbanimet dhe ritualet e tyre. Edhe pse Kalabria është më në jugperëndim, ajo ka pasur kontakte të ngushta me Mesapët përmes migrimeve, tregtisë dhe shkëmbimeve kulturore. Disa studime arkeologjike dhe burime historike sugjerojnë se disa fiset mesapike u zhvendosën përgjatë bregdetit jonik dhe tirrenik, duke u vendosur pjesërisht në Kalabrinë veriore dhe qendrore. Prania mesapike në Kalabri duket kryesisht në disa fusha kulturore:

Gjuha dhe onomastika: Disa emra qytetesh dhe fisi në Kalabri ruajnë rrënjë të ngjashme me ato mesapike dhe ilirike, duke treguar ndikim të drejtpërdrejtë. Arti funerar: Varret dhe ceramika mesapike, të zbuluara në disa zona të Kalabrisë, tregojnë praninë e tyre fizike dhe përhapjen e traditave kulturore ilirike. Religjioni dhe ritualet: Disa praktika fetare mesapike, si kultet për të vdekurit, duket se u adoptuan nga komunitetet lokale kalabreze.

Dëshmitë arkeologjike
Vendbanimet: Relikte mesapike janë gjetur kryesisht përgjatë bregdetit jonik, pranë qyteteve të sotme si Reggio dhe Crotone. Qeramika: Zbulimet e qelqit dhe enëve të mesapëve, të ngjashme me ato të Puglias, tregojnë shkëmbime kulturore ose prezencë të drejtpërdrejtë. Me ardhjen e kolonizimeve greke gjatë periudhës së Magna Grecia (shekulli VIII–VI p.e.s.), Mesapët e Kalabrisë u kontaktuan me kolonët grekë dhe kultura e tyre filloi të integrohej gradualisht me elementë grekë dhe lokalë.

Gjuha mesapike dhe lidhja me gjuhën ilirike
Gjuha mesapike është një gjuhë e vdekur indo-evropiane që flitej nga fiset mesapike, peucetike dhe daune në juglindje të Italisë, kryesisht në rajonin e Puglias dhe Kalabrisë, nga shekulli VI deri në shekullin I p.e.s. . Ajo është e lidhur ngushtë me gjuhën ilirike, e cila flitej në brigjet lindore të Adriatikut dhe në Ballkanin jugperëndimor. Për këtë lidhje, flasin ngjashmëritë leksikore dhe onomastike, si dhe disa karakteristika të përbashkëta fonetike dhe gramatikore. Leksiku dhe onomastika: Studimet kanë identifikuar emra të përbashkët për qytete dhe fise në të dyja brigjet e Adriatikut, si: Bardylis/Barzidihi, Teuta/Teutā, Dazios/Dazes, Platōr/Plator-, Iapydes/Iapyges, Apulus/Apuli, Dalmata/Dalmathus, Peucetioe/Peucetii, Ana/Ana, Beuzas/Bozat, Thana/Thana, Dei-paturos/Da-matura.

Gramatika dhe fonetika: Gjuha mesapike ka disa veçori fonetike dhe gramatikore që e lidhin me gjuhën ilirike, si përdorimi i disa morfemave dhe struktura të ngjashme sintaksore. Gjuha mesapike është e dokumentuar në rreth 300 mbishkrime, kryesisht të periudhës nga shekulli VI deri në shekullin I p.e.s., të shkruara në dy alfabete të ngjashme, të dyja me origjinë greke, sipas Oxford Research Encyclopedias.

Trashëgimia mesapike në Kalabri
Kalabria, veçanërisht rajoni i Salentos, ka ruajtur shumë gjurmë të kulturës dhe gjuhës mesapike. Disa prej tyre janë: Qytetet antike: Si Oria, Rudiae (sot Lecce), Hyria, Uzentum (sot Ugento), dhe Gnatia (sot Fasano), të cilat ishin qendra të rëndësishme mesapike. Rreth 300 mbishkrime mesapike janë zbuluar në Kalabri, të cilat ofrojnë dëshmi të rëndësishme për gjuhën dhe kulturën mesapike. Elemente të veçanta të artit dhe arkitekturës mesapike, si varret dhe objektet e zbukuruara, janë gjetur në Kalabri, duke dëshmuar për zhvillimin e tyre të veçantë kulturor.

Përmbledhje
Kalabria ruan gjurmë të origjinës mesapike dhe ilirike kryesisht përmes zbulimeve arkeologjike dhe ndikimeve kulturore. Megjithatë, Mesapët nuk ishin populli dominues; rajoni ishte gjithashtu vendbanim i popujve vendas, si Enotrit dhe Brutët, të cilët u ndërthurën me Mesapët dhe kolonistët grekë, duke formuar një kulturë shumëdimensionalë dhe të pasur historikisht. Origjina ilirike e Mesapëve është një faktor kyç për të kuptuar ndikimin e tyre në gjuhë, zakone dhe artin e Kalabrisë antike. Ndaj dhe origjina e emri Calabria nga fisi ilir Calabroi që përmendet nga gjeografi i lashtë grek, Straboni, i cili e regjistroi emrin si Γαλάβριοι (Galabri) ka sa lidhje historike aq dhe gjuhësore të kuptueshme.

Referenca:

• Straboni, Geographica, libri VII.
• Strabo, Geographica, përkthyer nga Horace Leonard Jones, në Bibliotekën Klasike Loeb: http://archive.org/…/Strabo08Geography17AndIndexWikiped… Archive+5Loeb Classics+5
• Strabo, Geographica, përkthyer nga Sarah Pothecary, botuar nga Princeton University Press: http://degruyterbrill.com/…/10.1515/9780691243122/htmlDe Gruyter Brill
• Eric Hamp: Në vitin 1957, Hamp propozoi grupimin e gjuhës mesapike dhe ilirike në një degë të përbashkët indo-evropiane, të quajtur “Messapo-Illyrian”, që përfshin edhe gjuhën shqipe në një grup më të gjerë “Adriatic Indo-European”. Wikipedia
• Hyllested & Joseph (2022): Këta studiues identifikuan gjuhën mesapike si më të afërtën me gjuhën shqipe, duke formuar një degë të përbashkët të quajtur “Illyric”. Ata gjithashtu e rendisin këtë grup në degën “Balkan IE”, së bashku me gjuhët greko-frigjiane dhe armenishten. Wikipedia
• Çabej (1986): Gjuha shqipe, sipas Çabejt, është një pasardhëse e drejtpërdrejtë e gjuhës ilirike, dhe kjo lidhje është e dukshme në shumë aspekte të gjuhës dhe kulturës.