Ngjarja e bujshme që tronditi Shqipërinë e viteve ’30 – E vërteta pas vjedhjes së parë të Bankës në Shqipëri

Nga Kreshnik Kuçaj*

Mëngjesin e së shtunës së 12 shtatorit 1931, Dhimitër Maksakuli, një njeri i njohur dhe i respektuar në qytetin e Durrësit, përshëndeti kolegët e tij dhe doli nga dera e Bankës Kombëtare. Si zakonisht, ai mbante qëndrimin e tij të matur, si një person që kishte fituar besimin e të gjithëve.

Askush nuk dyshonte se pas asaj fytyre të rregullt fshihej një plan djallëzor që do të trondiste jo vetëm qytetin, por gjithë Shqipërinë.

Me një makinë që e priste përjashta, Dhimitri u ngjit me qetësi, dhe automjeti me dy shoferë iu drejtua menjëherë Tiranës. Dukej një udhëtim i thjeshtë, por ky ishte vetëm fillimi i një plani të hollësishëm që Dhimitri kishte përgatitur për javë të tëra.

Në xhepat e tij, fshihej sekreti më i madh i ditës: 120 mijë franga ari, të cilat ai sapo i kishte marrë nga arka e bankës ku kishte punuar për vite me radhë.

Në Tiranë, dita kaloi pa ndonjë ngjarje të veçantë. Dhimitri dukej sikur ishte i zhytur në mendime, duke kaluar orët e pasdites nëpër kafene të ndryshme. Duke pirë kafe dhe duke vëzhguar njerëzit përreth, ai e dinte mirë se çdo lëvizje e tij po llogaritej me kujdes.

Në orën 20:00 të mbrëmjes, ai vendosi të largohej nga kryeqyteti dhe të kthehej në Durrës. Por lëvizjet e tij nuk kishin kaluar pa u vënë re.

Teksa makina e tij lëvizte në rrugën Tiranë-Durrës, një postbllok i policisë, tashmë i informuar për situatën, ndaloi automjetin.

Oficerët e policisë e kishin marrë lajmin për një mungesë të madhe parash në Bankën Kombëtare në Durrës dhe, edhe pse nuk e dinin saktësisht se kush ishte përgjegjës, ata e ndienin që diçka e dyshimtë po ndodhte me këtë grup njerëzish që udhëtonin në orët e natës.

Dhimitri dhe të gjithë personat që ishin me të në makinë u shoqëruan menjëherë në stacionin e policisë për një hetim më të thellë.

Në atë kohë, në Durrës, Banka Kombëtare ishte në kaos. Zyrtarët e bankës kishin zbuluar një mungesë tronditëse prej 120 mijë frangave ari dhe, të tmerruar nga kjo shifër e madhe, e raportuan menjëherë ngjarjen në polici.

Ndërkohë që Dhimitri ishte marrë në pyetje në Tiranë, forcat policore të Durrësit u drejtuan për në banesën e tij, por nuk gjetën asgjë që të sugjeronte praninë e tij. Një shok i afërt i Dhimitrit, i cili ndodhej në shtëpi në atë moment, informoi policinë se Dhimitri ishte larguar për në Tiranë. Ky ishte momenti që bëri të qartë për hetuesit se ata kishin të bënin me një skemë të mirëmenduar.

Në Tiranë, Dhimitri u përball me pyetje të vështira nga hetuesit. Fillimisht, ai mohoi çdo përfshirje në grabitje dhe pranoi se kishte marrë vetëm një shumë prej 14 mijë frangave ari. Paratë që deklaronte se kishte marrë iu gjetën në momentin e arrestimit, por hetuesit nuk u bindën.

Me kalimin e kohës, dhe nën presionin e hetimeve, Dhimitri filloi të thyhej. Ai rrëfeu se kishte marrë mes 50 dhe 60 mijë franga dhe se paratë ishin ndarë me disa bashkëpunëtorë të tjerë: Vasil Keron, kushëririn e tij Gjergj Maksakuli dhe një mik tjetër, Harallamb Martopulo. Ky rrëfim hapi një valë të re hetimesh dhe arrestimesh.

Arratisja spektakolare

Të dielën mbrëma, rreth orës 20:30, Dhimitri dhe grupi i tij u nisën për në Durrës, të shoqëruar nga dy makina policie dhe katër oficerë të armatosur. Të gjithë të dyshuarit ishin të prangosur dhe nën mbikëqyrje të fortë. Udhëtimi dukej se do të përfundonte pa ndonjë incident të madh, por ajo që do të ndodhte do të shtonte edhe më tej dyshimet.

Në një moment midis Durrësit dhe Rrashbullit, Dhimitri, i cili ndodhej në njërën nga makinat e policisë, bëri diçka të paimagjinueshme.

Me guxim, ai u hodh nga makina që po lëvizte me shpejtësi 60 kilometra në orë, në një përpjekje të dëshpëruar për të shpëtuar nga drejtësia.

Oficerët e policisë e ndaluan menjëherë makinën dhe filluan kërkimet në zonë, por Dhimitri dukej sikur ishte zhdukur në errësirë.

Policia e Rrashbullit u informua menjëherë dhe kërkimet u zgjeruan, por për asnjë moment nuk arritën ta gjenin Maksakulin.

Kjo ngjarje tronditi autoritetet dhe opinionin publik pasi nuk kishte ndodhur ndonjëherë në Shqipëri që një njeri të bënte paralelisht jo vetëm një vjedhje spektakolare por edhe një arratisje po aq spektakolare.

Pyetja që e mundonte policinë ishte nëse hedhja nga makina ishte një plan arratisje apo një plan vetëvrasje.

Hipoteza të ndryshme filluan të qarkullojnë: disa besonin se ai mund të kishte vdekur nga plagët e pësuara gjatë hedhjes nga makina, ndërsa të tjerë mendonin se ai kishte gjetur një mënyrë për t’u fshehur në zonë.

Pas përpjekjes së tij dramatike për t’u arratisur duke u hedhur nga makina e policisë në rrugën midis Durrësit dhe Rrashbullit, Dhimitër Maksakuli arriti të zhdukej për një kohë të shkurtër. Pas kësaj arratisjeje, ai filloi të lëvizte fshehurazi, duke shpresuar të arrinte një vend të sigurt ku autoritetet nuk mund ta kapnin. Pas përpjekjes së tij dramatike për t’u arratisur duke u hedhur nga makina e policisë në rrugën midis Durrësit dhe Rrashbullit, Dhimitër Maksakuli arriti të zhdukej për një kohë të shkurtër.

Pas kësaj arratisjeje, ai filloi të lëvizte fshehurazi, duke shpresuar të arrinte një vend të sigurt ku autoritetet nuk mund ta kapnin. I plagosur nga goditja që kishte marrë në trup gjatë hedhjes nga makina e policisë, ai arriti të gjente një kamion në rrugën drejt Kavajës, i cili e transportoi deri në Rrogozhinë. Atje, ai tërhoqi vëmendjen e komandantit të rrethit, i cili e njohu menjëherë dhe urdhëroi arrestimin e tij. Maksakuli u dorëzua pa rezistencë dhe u dërgua menjëherë në qeli, duke i dhënë fund kështu përpjekjes së tij të dështuar për t’i shpëtuar drejtësisë.

Gjyqi

Hetimet zbuluan pjesën më të madhe të parave të vjedhura. Plot 90 mijë franga u gjetën të fshehura, ndërsa 30 mijë ende mungonin. Banka vazhdonte të insistonte se shuma e vjedhur ishte 120 mijë franga ari, por çështja nuk ishte mbyllur ende.

Gjykimi që pasoi ishte një nga më të bujshmit e kohës. Në dhjetor të vitit 1932, Dhimitri Maksakuli dhe bashkëpunëtorët e tij dolën para drejtësisë, të akuzuar për vjedhjen e 133 mijë e 800 frangave ari. Në gjykatë, avokati i Bankës Kombëtare, Kristo Floqi, e përshkroi ngjarjen si një nga krimet më të mëdha dhe të paturpshme që kishte parë ndonjëherë vendi. Ai kërkoi një dënim shembullor për të gjithë të akuzuarit, duke theksuar se ky krim tronditi gjithë Shqipërinë dhe komprometoi ndershmërinë e nëpunësve të bankës.

“E para herë, po përsëris, zotnij gjyqtarë, që silleet para një gjykate shqiptare një delikt kaq i poshtërm që shungulloj anë e kant në të katër cepat e mbretnisë s’onë e që habiti e tronditi ambientin shqiptar për guximin dhe paturpësinë që patnë disa shqiptarë nëpunës të subvensionuem të kësaj banke të cilën e grabitnë me mënyrën më të ma të dobët dhe të dënushme, me mënuyrën ma të egër e barbare, gja që drejtuesit e bankës as e kishin imagjinue se mund tju shkaktohej prej njerëzve të besimit të saj prandaj duhet që drejtësia të lozë rolin më të madh, të veprojë strikt e pamëshirë që kështu të meritonjë vërtet dignitetin e prestiozhin që i ka besue statuti e kombi i jonë. Duhet të tregoni gjithë rëndësinë e vigorin tuaj që dënimi i këtyne të jetë shëmbëll për brezat tonë të ardhme dhe një mësim i mirë për atë që pretendon të jetë nëpunës dhe të përfitojë besimin e superiorëve të tij që i ngarkojnë një barrë”.

Kristo Floqi, Avokat i Bankës Kombëtare

Në gjyq u dëgjuan shumë dëshmi dhe rrëfime kontradiktore. Dhimitri mohoi që të kishte ndonjë bashkëpunëtor, por dëshmitë e tjera e përgënjeshtruan këtë.

Bashkëpunëtorët

Në këtë histori të bujshme të grabitjes së parë të një banke në Shqipëri, një element intrigues që tërheq vëmendjen është fakti se Dhimitër Maksakuli dhe bashkëpunëtorët e tij ishin të gjithë nga e njëjta zonë: fshati Kakodhiq i Delvinës. Ky detaj nuk u cilësua thjesht si një koincidencë nga akuza gjatë gjyqit, por kishte rëndësi të madhe në ndriçimin e dinamikës së marrëdhënieve mes tyre dhe mënyrës se si ky komplot i sofistikuar u krijua dhe u ekzekutua.

Dhimitër Maksakuli, një njeri i lindur dhe rritur në Kakodhiq, kishte lidhje të ngushta me shumë nga banorët e tij. Bashkëpunëtorët kryesorë në këtë grabitje – Vasil Kero, Gjergj Maksakuli dhe Harallamb Martopulli – ishin të gjithë nga i njëjti fshat. Këto lidhje të ngushta familjare dhe miqësore kishin bërë të mundur që Dhimitri të krijonte një rrjet bashkëpunëtorësh të cilët do ta ndihmonin në realizimin e planit të tij të guximshëm. Plani parashikonte që dy bashkëfshatarët e tij që e prisnin në makinë jashtë bankës, ta transportonin atë pas grabitjes deri në kufirin me Jugosllavive, ku zakonisht arratiseshin ata që donin t’i shpëtonin drejtësisë shqiptare.

Një pjesë e rëndësishme dhe intriguese e kësaj historie ishte roli që Sofia Nikolla, e dashura greke e Dhimitër Maksakulit, luajti në këtë grabitje të madhe. Sipas dëshmive dhe hetimeve të kohës, marrëdhënia e tyre dashurore ishte një ndër faktorët që ndikuarën Maksakulin në vendimin e tij për të kryer këtë krim të guximshëm.

Hetimet treguan se Maksakuli ishte thellësisht i lidhur me të, dhe shpenzimet e tij financiare ishin të mëdha për të përmbushur kapriciot e saj. Gjatë gjyqit rezultoi se ai harxhuar shuma të mëdha parash vetëm për dhurata dhe për t’i bërë qejfin të dashurës së tij. Një rast i veçantë ishte përshkruar në dëshmi, ku ai i kishte dhënë një berberi në Shkodër 3 napolona për një rruajtje të thjeshtë – një shpenzim që tregonte pasurinë që ai ishte i gatshëm të derdhte për të imponuar statusin e tij para Sofisë.

Lakmia për para, bashkë me dëshirën për të kënaqur Sofinë, u vlerësuan në gjyq se ishin katalizatori kryesor që e çoi atë drejt grabitjes së madhe të Bankës Kombëtare që kishte vetëm pak vite që ishte krijuar.

Përfundimi i gjyqit

Pas një gjyqi të gjatë dhe të bujshëm, Dhimitër Maksakuli dhe bashkëpunëtorët e tij u përballën me drejtësinë për vjedhjen e Bankës Kombëtare të Shqipërisë në Durrës, që kishte tronditur vendin në vitin 1931. Gjyqi u zhvillua në dhjetor të vitit 1932 dhe përfundoi me vendimin e drejtësisë më 21 dhjetor të po atij viti.

Vendimi për Dhimitër Maksakulin ishte i ashpër, duke qenë se ai konsiderohej si kryeorganizatori i grabitjes. Ai u dënua me 14 muaj e 15 ditë burg si autor kryesor i vjedhjes. Përveç dënimit me burg, Maksakuli u ngarkua edhe me detyrimin për të kthyer pjesën e mbetur të parave që nuk ishin gjetur. Nga shuma e vjedhur prej 133 mijë e 800 frangave ari, u gjetën vetëm 116 mijë e 471 franga, dhe ai u ngarkua me përgjegjësinë për të kthyer 17 mijë e 329 frangat e mbetura.

Sa i përket bashkëpunëtorëve të tij: Vasil Kero, Gjergj Maksakuli, dhe Harallamb Martopulli – të cilët ishin përfshirë në grabitje dhe në ndihmën e Maksakulit – u dënuan me 50 ditë burg secili. Dënimi për ta ishte më i lehtë, duke qenë se u konsideruan më tepër si bashkëpunëtorë dytësorë dhe jo organizatorë kryesorë.

Dy shoferët që kishin ndihmuar në transportin e Maksakulit dhe të parave u cilësuan si favorizues, dhe jo bashkëpunëtorë kryesorë në krim, duke marrë një dënim më të lehtë.

Në vendimin e gjykatës, avokati i Bankës Kombëtare, Kristo Floqi, shprehu pakënaqësinë për dënimin e lehtë të bashkëpunëtorëve, duke theksuar se ata ishin pjesë e rëndësishme e komplotit dhe duhet të dënoheshin më ashpër. Por, gjykata e Durrësit, e kryesuar nga Dragodin Rodiqi, mori parasysh rrethanat e çdo të akuzuari dhe arriti në përfundimin se Maksakuli ishte personi kryesor që duhej të merrte dënimin më të rëndë.

Në përfundim, ky gjyq historik përfundoi me ndëshkimin e grabitësve, por çështja e plotë nuk u mbyll plotësisht. Dhimitri u dënua me 14 muaj burg, ndërsa bashkëpunëtorët e tij morën dënime më të lehta. Koha e paraburgimit që kishte kaluar Dhimitri bënë që ai të lirohej mënjeherë nga burgu. Por enigma e parave të mbetura të humbura dhe arratisjes së tij spektakolare do të mbetej për shumë kohë në mendjen e njerëzve.

Edhe pas lirimit të tij nga burgu, Dhimitër Maksakuli vazhdoi të përballej me kërkesën për të kthyer shumën e mbetur të parave, dhe ai u arrestua sërish në nëntor të vitit 1933 për të shlyer një pjesë tjetër të dënimit të tij, duke kryer edhe 3 muaj burgim shtesë.

Në këtë mënyrë mbyllet edhe historia e grabitjes së parë e të bujshme bankare në Shqipëri… që në vitet pasuese, nuk do të ishte e vetmja…