Shqiptarët: Populli që mbart 8 mijë vjet histori në gj’ak

Kush janë shqiptarët? Prej nga vijnë? A janë pasardhës të ilirëve, apo rrënjët e tyre shkojnë shumë më thellë në histori?

Për vite, këto pyetje kanë qenë çështje debatesh, hipotezash dhe interpretime legjendash. Sot, falë shkencës së ADN-së, përgjigjet po bëhen për herë të parë të matshme dhe të qarta.

Studimet më të gjera të ADN-së antike në Europë dhe Ballkan (Lazaridis et al., 2014; Mathieson et al., 2018) tregojnë se shqiptarët modernë janë ndër popujt me vazhdimësinë më të gjatë biologjike në kontinent, me një trashëgimi që shkon pas më shumë se 6000–8000 vjetësh.

Por kjo histori ka marrë një dimension të ri edhe falë zbulimeve të fundit arkeologjike në Lin të Pogradecit, të cilat mund të ofrojnë prova të tjera lidhëse me popullsitë më të hershme të rajonit.

Gjenet: dëshmitari që nuk u hesht kurrë

Në dallim nga tekstet e lashta, gjenet nuk humbasin. Ato ruajnë brenda tyre gjurmët e popullsive që kanë jetuar shumë përpara se të formoheshin shtetet, alfabetet dhe arkivat historike.

Analizat e ADN-së antike të kryera nga grupet kërkimore globale (Haak et al., 2015; Lazaridis et al., 2017) tregojnë se popullsitë e Ballkanit kanë ruajtur një vazhdimësi të jashtëzakonshme që nga Epoka e Gurit. Në territorin e sotëm shqiptar, kjo vazhdimësi është edhe më e fortë: ndikimet e migrimeve të Mesjetës janë më të vogla se në pjesën tjetër të rajonit (Behar et al., 2019).

Rezultati?

Shqiptarët modernë mbajnë profil gjenetik që përputhet ngushtë me popullsitë e Neolitit dhe Epokës së Bronzit të Ballkanit — popullsi që u vendosën këtu rreth 6000 p.e.s. dhe që krijuan themelet e kulturave proto-ilire (Gori, 2015).

Para ilirëve: rrënjët që nisin nga Neoliti

Rreth vitit 6000 p.e.s., fermerët e parë nga Anadolli u vendosën në Ballkan (Lazaridis et al., 2014). Ata nuk ishin popullsi kalimtare: ata krijuan fshatrat e parë të qëndrueshme dhe sollën me vete bujqësinë, artizanatin e hershëm dhe format më primitive të organizimit shoqëror.

ADN-ja moderne e shqiptarëve tregon një përqindje të lartë prejardhjeje nga këta komunitete neolitike, më e larta në Europën Juglindore (Battaglia et al., 2009).
Kjo tregon se popullsia vendase nuk është zëvendësuar nga valë të mëvonshme, por është rritur dhe evoluar në të njëjtin territor.

Proto-ilirët dhe Epoka e Bronzit: kur formohet identiteti ballkanik

Mes viteve 2500–1200 p.e.s., kultura të reja shfaqen në Ballkan — Maliqi, Glasinac–Mati, Cetina — të identifikuara nga arkeologët si kultura proto-ilire (Korkuti, 2002; Gori, 2015).
Analiza e ADN-së antike nga këto zona dhe periudha tregon se këto komunitete janë gjenetikisht shumë të afërta me popullsinë moderne shqiptare (Mathieson et al., 2018).

Ky është një nga argumentet më të forta shkencore se shqiptarët janë vazhdimësi e drejtpërdrejtë e popullsive të Epokës së Bronzit në Ballkan.

Lin: kapitulli që mund të lidhë së bashku 8000 vjet histori

Në vitet e fundit, arkeologët zviceranë dhe shqiptarë kanë zbuluar në Lin të Pogradecit një nga vendbanimet më të vjetra mbi ujë në Europë, datuar rreth 6000–5800 p.e.s. (Reuters, 2024).

Ky vendbanim, me: shtëpi mbi platforma druri, struktura mbrojtëse, artefakte bujqësore dhe vegla pune, dëshmon për një shoqëri të zhvilluar në brigjet e Liqenit të Ohrit në kohën kur në pjesën më të madhe të Europës njerëzit ende jetonin si gjuetarë-mbledhës.

Edhe pse deri më sot nuk janë publikuar analiza të ADN-së njerëzore nga Lin, arkeologjia sugjeron se këto komunitete mund të kenë qenë pjesë e po të njëjtit zinxhir popullsie që pason deri te shqiptarët modernë.

Ky zbulim e lë derën e hapur për kërkime të reja që mund të plotësojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë historinë gjenetike të rajonit.

Vazhdimësia: tipari që e dallon identitetin shqiptar

Gjenetistët dhe arkeologët bien dakord në një pikë themelore: territorit ku jetojnë shqiptarët sot i mungon një episod i madh “zëvendësimi popullsie” pas Neolitit (Reich, 2018). Ndryshe nga Europa Qendrore, ku popullsitë ndryshuan disa herë, në Ballkan kontinuiteti është i fortë dhe i matshëm.

Shqiptarët, si popullsi moderne, mbajnë një ndër vijimësitë më të gjata të identifikuara në ADN-në europiane.

Fjala e fundit: Një histori e lashtë, një kërkim që vazhdon

Studimet e ADN-së antike kanë hapur një dritare të re për të kuptuar rrënjët e shqiptarëve.

Arkeologjia — veçanërisht ajo e Linit — po e zgjeron historinë edhe më tej.Për herë të parë, historia e shqiptarëve po shihet jo vetëm si rrëfim kulturor, por si proces biologjik që ka zgjatur mijëra vjet.

Në këtë kuptim, shqiptarët nuk janë thjesht pasardhës të ilirëve. Ata janë trashëgimtarë të një linje të gjatë njerëzore që nis në Neolit dhe vazhdon pa ndërprerje deri sot. Dhe zbulimet e ardhshme sidomos analizat gjenetike nga Lin — mund ta bëjnë këtë histori edhe më të plotë.