BIRRA ILIRE SABAIA ,PARABIAS DHE KAMON NGA VITI 700 p.e.s

Që në periudhën më të hershme të qytetërimeve njerëzore, birra ka zënë një vend të rëndësishëm si në jetën e përditshme, ashtu edhe në kulturën e shumë popujve të lashtë. Ajo nuk ishte vetëm një pije, por shpesh edhe një ushqim, një ilaç, madje edhe një simbol i mirëqenies e i shëndetit. Nga Mesopotamia e lashtë e deri në viset ilire, birra ka qenë dëshmi e zhvillimit bujqësor, teknik dhe shoqëror të njerëzimit.

Birra e elbit arriti për herë të parë te në Ilirik dhe Helad rreth vitit 700 p.e.s.Helenët për dallim nga ilirët që kishin emrin e veçant të birrës e quanin zythos. Përmes marrëdhënieve tregtare në të gjithë Mesdheun, pija u përhap shpejt në të gjitha rajonet fqinje dhe u bë e njohur në mesin e galëve, fiseve gjermanike, iberëve, ilirëve, panonianëve dhe skithëve. Romakët e quanin birrën egjiptiane zythum, birrën galo-gjermanike cer(e)vesia, birrën panoniane alssabaia, ndërsa birrën spanjolle ceria.

Romakët, megjithatë, nuk e shihnin birrën me simpati. Ata i referoheshin asaj me terma përçmues si “verë elbi” ose “kokërr e ujitur”. Për ta, birra ishte një pije e barbarëve dhe konsumohej kryesisht nga popujt përtej Alpeve. Në Itali, vera ishte pija e preferuar dhe simbol i qytetërimit. Sipas Dekretit të Çmimeve të Dioklecianit, birra renditej ndër mallrat më të lira – madje edhe vera më e thjeshtë fshatare kushtonte dyfishin e saj. Megjithatë, në provinca e veçanërisht në kufijtë perandorakë, situata ishte ndryshe: ushtarët romakë shpesh konsumonin birrë për vlerat e saj ushqyese dhe sepse ishte e lirë dhe e lehtë për t’u prodhuar.

Përveç përdorimit si pije, birra e lashtë kishte edhe përdorime mjekësore dhe kozmetike. Përdorej si ilaç për inflamacionet e gjëndrave, kollën kronike dhe infektimet me krimba. Plini Plaku përmend madje se shkuma e birrës përdorej si mjet për bukurinë e lëkurës.

Në Egjiptin e lashtë, birra kishte një rëndësi të veçantë. Ajo prodhohej masivisht dhe konsiderohej pjesë e dietës së përditshme. Në një mbishkrim të gjetur në piramidën e Sakaras, që daton nga mijëvjeçari i 4-të p.e.s., përmendet se perëndia Osiris ishte shpikësi i birrës. Egjiptianët e pinin birrën me kashtë, për të shmangur mbetjet e turbullta që formoheshin gjatë fermentimit. Në atë kohë, birra ruhej në kavanoza balte, duke qenë kështu e mbrojtur nga parazitët dhe ndotja.

Në Mesopotami, rreth 6,000 vjet më parë, sumerët zbuluan procesin e fermentimit të elbit me maja të egra dhe prodhuan versionet e para të birrës. Këto birra ishin shumë të ndryshme nga ato të sotmet – më të trasha, më të ëmbla dhe pa gaz. Vetëm me zhvillimet shkencore të shekullit XIX dhe me Ligjin Bavarez të Pastërtisë të vitit 1516, birra mori formën që njohim sot. Ky ligj, i shpallur nga William IV, Duka i Bavarisë, kërkonte që birra të përmbante vetëm ujë, elb dhe humle, ndërsa maja si përbërës u përfshi më vonë, pasi Emil Christian Hansen zhvilloi metodën e kultivimit të majasë së pastër në laboratorin Carlsberg në vitin 1883.

Birra te Ilirët
Ndër popujt që njiheshin për prodhimin dhe konsumimin e birrës ishin edhe ilirët. Romakët përmendin një birrë ilire të quajtur SABAIA, e cila ishte një birrë elbi ose gruri, e prodhuar në rajonet ilire dhe panoniane. Ky emër është përfshirë edhe në shkrimet romake, ku përmendet se birra panoniane quhej po ashtu sabaia, duke treguar se pija ishte e përhapur në të gjithë rajonin iliro-panonian.

Edhe pse dëshmitë arkeologjike për prodhimin e birrës ilire janë të pakta, ekziston një numër i konsiderueshëm përmendjesh historike. Birra sabaia mendohet të ketë qenë një birrë e tipit lager, e fermentuar në temperatura të ulëta me maja që depozitohen në fund të enës. Ndërsa Bryton ose Bruton ishte një lloj ale, që fermentohej në temperatura më të ngrohta dhe ku maja qëndronte në sipërfaqe. Fjala sabaia haset jo vetëm te ilirët, por edhe te thrakët, ku përmendet Sabazios, zoti i birrës.

Përveç kësaj, janë dokumentuar edhe emërtime të tjera për birrat e rajoneve fqinje:

• Parabias, një birrë nga meli, e përdorur te paionët.
• Kamon, një birrë që përmendet te dalmatët.

Ilirët ishin të njohur për ahengjet dhe festat, ku merrnin pjesë edhe gratë dhe ku konsumoheshin lloj-lloj pijesh alkoolike. Perëndia greke e verës Dionisi te fisi ilir i peonëve quhej Dualos, emër që lidhet me fjalët shqipe “dej” (i dehur) dhe “dëals” (i marrë). Kjo tregon një lidhje të thellë gjuhësore dhe kulturore midis traditës së lashtë ilire dhe asaj shqiptare të sotme.

Sipas Shën Jeronimit, ilirët prodhonin birrë nga elbi, të cilën e quanin sabaia, dhe gjithashtu njihnin edhe birrën me mjaltë. Perandori romak me prejardhje ilire, Valensi, e adhuronte aq shumë këtë pije saqë bashkëkohësit e quanin Sabaiarius, “njeriu i birrës”. Historianë si Polibi dhe Theopompus përmendin se mbretërit ilirë, si Genci dhe Agroni, ishin konsumues të mëdhenj të pijeve alkoolike. Madje për Agronin thuhet se vdiq pas një nate pirjeje të tepruar, pasi pësoi pleurit.

Në një rrëfim të Theopompit, gjatë një beteje midis keltëve dhe ardieëve, keltët u tërhoqën nga kampet e tyre duke lënë ushqim e pije të helmuara. Ardiejtë, të njohur për dashurinë e tyre ndaj birrës dhe ushqimit, u lëshuan mbi to pa kujdes dhe u mundën lehtësisht.

Sipas Pseudo-Aristotelit, fisi ilir i taulantëve prodhonte një pije me mjaltë që më vonë e mësuan edhe grekët – një lloj mjalti të fermentuar që ngjan me mjedrën e sotme. Autori bizantin Priscus tregon se në Panoni, gjatë vizitës së tij te mbreti i hunëve Atila, vendasit konsumonin një pije të ngjashme me birrën, të cilën e quanin medos.

Këto dëshmi e tregojnë qartë se ilirët kishin një traditë të pasur në prodhimin dhe konsumimin e birrës, e cila ka rrënjë të thella historike dhe kulturore. Birra sabaia, përveçse një pije e këndshme, ishte pjesë e identitetit dhe mënyrës së jetesës së tyre.

Prandaj, ruajtja e emrit të lashtë SABAIA dhe ringjallja e kësaj tradite nuk është vetëm një akt kulturor, por një kujtesë për trashëgiminë tonë të lashtë ilire dhe dëshmi se në prodhimin e birrës, nuk na mungon as historia, as tradita.

Burime Antike

• Pliny the Elder (Plinius Secundus) – Naturalis Historia, Libri XIV, Kapitujt 29–30.
→ Përmend birrën si “zythum” dhe “cerevisia”, si dhe përdorimin e shkumës së birrës për kujdesin e lëkurës.
• Dioscorides – De Materia Medica
→ Përmend “zythum” dhe “cerevisia” si pije të fermentuara nga elbi, me përdorim edhe mjekësor.
• Pseudo-Aristoteles – De Mirabilibus Auscultationibus, Kapitulli 51.
→ Përmend pijen e mjaltit të taulantëve (ilirë) që u mësohet grekëve.
• Theopompus (fragmentet e ruajtura nga Athenaeus, Deipnosophistae)
→ Përshkruan ngjarje që përfshijnë ilirët dhe zakonet e tyre me pije.
• Polybios – Historiae
→ Përmend mbretin ilir Gencin si konsumues të tepruar të alkoolit.
• Hieronymus (Shën Jeronimi) – Commentaria in Esaiam
→ Përmend birrën e ilirëve, të quajtur Sabaia.
• Priscus Panites (Priscus of Panium) – Fragmenta Historicorum Graecorum, vëll. IV.
→ Përmend pijen “medos” të panonianëve gjatë vizitës te Atila.
• Dekreti i Çmimeve të Dioklecianit (Edictum de Pretiis Rerum Venalium, 301 p.e.s.)
→ Përfshin çmimet e “zythum” dhe “cerevisia” si mallra të lira krahasuar me verën.
Burime Moderne dhe Studime Historike
• Hornsey, I. S. (2003). A History of Beer and Brewing. Royal Society of Chemistry.
→ Analizon zhvillimin e birrës nga Mesopotamia deri në epokën moderne, me përmendje të birrës egjiptiane, greke dhe romake.
• Nelson, M. (2005). The Barbarian’s Beverage: A History of Beer in Ancient Europe. Routledge.
→ Hulumton prodhimin e birrës në Evropën e lashtë, përfshirë galët, gjermanikët, iberët dhe ilirët.
• Dietler, M. (2006). “Alcohol: Anthropological/Archaeological Perspectives.” Annual Review of Anthropology, 35: 229–249.
→ Përshkruan rolin social dhe ritual të alkoolit në kulturat e lashta evropiane.
• Wilkinson, T. (2003). The Rise and Fall of Ancient Egypt. Random House.
→ Përfshin kapituj mbi prodhimin e birrës në Egjiptin e lashtë dhe përdorimin e saj si ushqim.
• Meussdoerffer, F. G. (2009). “A Comprehensive History of Beer Brewing.” Handbook of Brewing, 1–42.
→ Përfshin të dhëna mbi fermentimin e hershëm dhe zhvillimin e ligjeve të pastërtisë së birrës.
• Gjergj Filipi (2002). Ilirët dhe Trashëgimia e Tyre Kulturore. Akademia e Shkencave e Shqipërisë.
→ Përmend birrën sabaia dhe lidhjet me kulturën materiale të ilirëve.
• Enciklopedia e Britanisë / Britannica.com – Artikulli “Beer – Ancient origins.”
→ Përmbledh evolucionin e birrës që nga Sumerët e deri te Romakët.
• Ligji Bavarez i Pastërtisë (Reinheitsgebot, 1516) – dokument historik origjinal, i shpallur në Ingolstadt.
→ Baza e përmendur për “Ditën e Birrës” më 23 prill.

Lulzim Osmanaj