Qyteti Antik i Adrianopolit në Luginën e Drinosit: Konteksti Gjeografik dhe Etnik i Epirit, Struktura Urbanistike, Monumente dhe Evoluimi Historik

1. Qyteti i lashtë i Adrianopolit, i njohur në antikitetin e vonë edhe si Justinopoli, ndodhet në luginën e Drinosit, pranë fshatit bashkëkohor Sofratikë në jug të Shqipërisë. I ndërtuar gjatë sundimit të perandorit Hadrian (117–138 pas Krishtit), ky qytet është një nga shembujt më përfaqësues të urbanizimit romak në territorin e Epirit të Vjetër (Epirus Vetus).

2. Konteksti historik dhe emërtimi

Adrianopoli u themelua gjatë “Pax Romana”, periudhë paqeje e qëndrueshmërie politike dhe ekonomike në Perandorinë Romake. Për shkak të rëndësisë strategjike dhe rrugës që lidhte jugun me pjesën qendrore të Epirit, perandori Hadrian vendosi të ndërtojë një qytet të ri, të cilit i dha emrin e vet.

Në shekullin VI, gjatë sundimit të perandorit bizantin Justiniani I (527–565), qyteti u rindërtua dhe mori emrin Justinopoli, siç dëshmohet nga historianët antikë, përfshirë Prokopin e Çezaresë. Qyteti përmendet gjithashtu në “Tabula Peutingeriana”, një hartë romake e rrugëve të Perandorisë.

3. Topografia dhe planifikimi urban

Adrianopoli u ndërtua në një fushë pjellore, ndërmjet fshatrave të sotëm Sofratikë, Goricë, Terihat dhe Libohovë. Pozicionimi në terren të ulët, megjithëse strategjik, e bëri qytetin të prekshëm ndaj përmbytjeve dhe aluvioneve të sjella nga lumenjtë lokalë. Prerja e pyjeve në shpatet përreth solli depozitime të konsiderueshme që e mbuluan pjesërisht shtresën kulturore të qytetit.

4. Monumentet kryesore

4.1 Teatri antik

Ndër monumentet më të rëndësishme të zbuluara është teatri, i ndërtuar në shekullin II pas Krishtit. Ai ka formën e një gjysmë elipsi me përmasa 40.5 x 51 metra dhe një kapacitet prej rreth 3,500 spektatorësh. Teatri përbëhet nga 24 shkallë ulëse (cavea), dhe orkestra ndodhet rreth 3.5 metra nën nivelin aktual të terrenit. Gërmimet në këtë objekt u kryen nga Instituti i Monumenteve, ndërsa konservimi mbeti pjesërisht i pakryer për shkak të dëmtimeve nga kanalizimet bujqësore.

Gjetjet arkeologjike përfshijnë qeramikë me vernik të zi, fragmente terra sigillata italike dhe orientale, monedha bronzi të shek. II, si dhe dy kandila. Të gjitha këto e datojnë ndërtimin e teatrit në gjysmën e parë të shek. II.

4.2 Nekropoli

Nekropoli antik ndodhet në fshatin Sofratikë dhe shtrihet në një sipërfaqe prej të paktën 200 m2. Varret janë të tipit sarkofagë monolitë, të orientuara lindje–perëndim, dhe disa prej tyre përmbanin nga dy skelete. Gjetjet përfshijnë unaza bronzi, amfora me fund të sheshtë, maja heshtash hekuri, enë të përdorimit të përditshëm, kandila dhe gota qelqi.

Katër mbishkrime mortore të zbuluara në këtë nekropol datojnë nga shek. II-IV pas Krishtit dhe janë dëshmi e përkatësisë së varrezës me një qytet të mirëorganizuar. Në vendin e quajtur Mengul janë zbuluar varre të tjera në trajtë arke, ku u gjetën një kupë balte me vernik të zi, një gjilpërë bronzi dhe një stelë me mbishkrim latinisht (e përmendur nga Isambert).

4.3 Struktura të tjera arkitektonike

Gërmimet në qytet kanë zbuluar rrënojat e një kishe paleokristiane, një ujësjellës antik, tri cisterna dhe themele banesash të ndërtuara mbi spolia të teatrit. Janë identifikuar edhe mure fortifikimi të antikitetit të vonë, të ndërtuara me gurë të thyer, blloqe të mëdha dhe fragmente tjegullash të lidhura me llaç. Trashësia mesatare e mureve është 1.70 m, ndërsa lartësia në disa pjesë arrin 4.5 metra.

5. Periudha post-romake dhe mesjeta e hershme

Në shekujt V–VI, qyteti u përfshi në një program të gjerë fortifikimesh bizantine. Adrianopoli u zhvendos më në jug, në qendrën e re të Melanit, duke kaluar nga një funksion thjesht civil në një rol edhe ushtarak e mbrojtës. Gërmimet e vitit 2003 konfirmojnë praninë e strukturave të mëvonshme në teatrin antik.

Në zonën pranë kishës pasbizantine janë gjetur skulptura të kultit të krishterë, përfshirë kapitele, kangjella dhe suprina të tavolinave të liturgjisë. Disa prej tyre datojnë nga shek. VI, ndërsa të tjera i përkasin periudhës mesjetare (shek. X–XI).

Konteksti Gjeografik dhe Etnik i Epirit
Adrianopoli ndodhet në luginën e Drinosit, një zonë që historikisht ka qenë e banuar nga fise ilire, siç janë Atintanët dhe Kaonët. Sipas studiuesit N.G.L. Hammond, ka një ndërthurje të elementëve ilirë në fiset epirote, duke përfshirë edhe Atintanët. Kjo sugjeron një prani të konsiderueshme ilire në rajonin ku u ndërtua Adrianopoli .

Ndërtimi i Qyteteve Romake mbi Vendbanime Ilire
Shumë qytete të ndërtuara gjatë periudhës romake në Iliri u ngritën mbi ose pranë vendbanimeve ekzistuese ilire. Kjo praktikë ishte e zakonshme për të shfrytëzuar infrastrukturën dhe popullsinë ekzistuese. Edhe pse nuk ka dëshmi të drejtpërdrejta që Adrianopoli u ndërtua mbi një vendbanim ilir, është e arsyeshme të supozohet një vazhdimësi të tillë, duke marrë parasysh praktikat e ndërtimit të kohës dhe praninë e popullsisë ilire në rajon .

Gjetje Arkeologjike dhe Onomastika
Në nekropolin e Adrianopolit janë zbuluar varre dhe objekte që datojnë nga shekulli II–IV pas Krishtit. Megjithëse shumica e mbishkrimeve janë në latinisht, kjo nuk përjashton praninë e popullsisë ilire, pasi gjatë periudhës romake, shumë ilirë u romanizuan dhe adoptuan emra dhe zakone romake. Studime të tjera kanë treguar se, edhe pas romanizimit, elementët ilirë mbetën të pranishëm në onomastikën dhe kulturën materiale të rajonit.

Konteksti historik dhe arkeologjik i rajonit sugjeron një prani të konsiderueshme ilire në zonën ku u ndërtua qyteti. Ndërtimi i Adrianopolit nga perandori Hadrian mbi një territor me popullsi ilire është në përputhje me praktikat e kohës dhe me strukturën etnike të rajonit. Pergatiti; Elis Buba / usalbanianmediagroup.com/