Kur Gjuha Shqipe i mbijetoi represionit Osman dhe Sllavo-Grek

Pirro Prifti

Shkaqet e mungesës së një gjuhe shqipe të shkruar që në kohet e antike, të cilat sot po dalin se shumë shkrime të lashta janë shkruar në një shqipe gegërishte për të cilat ditët e sotme kanë punuar shumë Niko Stillo, Aristidh Kola, Luftulla Peza, Agron Dalipaj, dhe të huajsi Roebret D`angely, të cilët kanë shprehur idenë së shumë fjalë e fraza të skalitura në gure apo papiruse kuptohen vetëm duke i interpretuar si fjalë shqip.

Më vonë gjatë sundimit 500 vjeçar Osman `pse`-të janë të shumta, dhe në disa raste jo bindëse kur sheh se gjuhë të tjera gjatë mesjetës filluan të shkruheshin me germa romake apo bizantine.

“Asnjë gjuhë tjetër dhe asnjë shkollim në Evropë nuk kanë pasur një martirizim të tillë: pesë shekuj dënim. Për të mos u zgjatur, mjafton një statistikë tmerruese nxjerrë nga “Historia e shqiptarëve”, e francezit Serge Metais, botuar në vitin 2006, Paris (Përse u ndalua shkrimi i gjuhës shqipe nga perandoria osmane? – Kulture).

I

Sipas dokumentave Perandoria Osmane nuk merrej me çështjet gjuhësore, përveç me fenë, pasi ajo kishte një administrim teokratik dhe drejtohej nga Islami. Në shekujt 17, 18 dhe 19 nuk kishte mijëra shkolla greke, por një numër shkollash mbresëlënëse, rreth 40, jo shumë prej tyre ishin me cilësi të lartë. Në disa raste ato ishin, në të vërtetë, të pajisura mirë me fizikë, kimi dhe biblioteka në zonat dhe territorin e sotëm grek, Azinë e Vogël, Stamboll, Vllahinë dhe Moldavi.

Duhet theksuar se edhe me gjithë këtë, gjuha turke në kohën e Perandorise Osmane edhe pse kishte kaq ndikim në masë, ajo për një kohë nuk ishte gjuhë e intelektualëve. Si gjuhë e shtresës intelektuale në atë kohë dhe gjuhë e civilizimit islam ishte Gjuha Arabe dhe ajo Perse. Të gjithë intelektualët, përkrah gjuhës turke, në një masë të lartë i njihnin edhe këto dy gjuhë.

Sipas Shpëtim Morina (A e ndaloi Perandoria Osmane hapjen e shkollave shqipe në territoret shqiptare? | Orientalizmi Shqiptar) Po t’i hedhim një vështrim kohës së vjetër (periudhës ilire), del që ilirët nuk e kishin gjuhën e tyre të shkruar dhe përdornin alfabete të huaja, si latine, greke etj. Për çështje korrektësie, ilirët si popull nuk dalin të vullnetshëm që gjuha e tyre ta kishte vendin e vetë edhe në sferën e shkrimit. Kuptohet pushtimi e kishte anën e vetë negative, por kurrsesi të arsyetohet mungesa e vullnetit kolektiv si popull për të bërë diçka në drejtimin që edhe gjuha arbreshe (shqipe) të shkruhej. Rrjedhimisht shqiptarët nuk kishin shkolla në gjuhën e tyre.. Thjeshtë për kohën nuk ka pasur shkolla të tipit kombëtar (pasi mungonte ideologjia nacionaliste si formuese e kombit si produkt të saj), por kishte shkolla të linjës fetare. Megjithëse duhet potencuar faktin se shkolla e parë laike shqipe e Korçës dhe disa shkolla tjera shqipe u bënë me lejen e sulltanit. Madje edhe u dhanë para nga vetë sulltani për mbarvajtjen e tyre. Në fakt sulltani në parim nuk ishte kundër shkollimit në gjuhën amëtare, mirëpo edhe ai e shihte me shqetësim që përmes këtij shkollimi të mund të tentohej edhe për shkëputje nga vetë perandoria, që ishte jo e pranueshme, pasi nuk përkonte me interesat e këtij shteti. Ndërsa arsyeja pse lejoi hapjen e shkollave të huaja në territoret shqiptare, ishte për faktin e pamundësisë për t’i ndalur ato, për shkak të presionit që vinte nga shtetet, si: Rusia, Italia, Austro-Hungaria, shtetet sllave e Greqia.

Kur marrim për bazë shekullin e 17-të lidhur me përdorimin e gjuhëve, e kemi burim më të pasur dhe më të gjallë Seyahatnamen (Udhëpërshkrimin) nga Evliya Çelebiu, ku theksohet përdorimi disa gjuhëve brenda kufijve shtetërorë sipas etnive dhe popujve që jetonin. Nga to mundë të numërojmë: Gjuha Hungare, Boshnjake, Shqipe, Serbe, Hervate, Bullgare, Greke, Ruse, Ukrainase, Armene, Kurde; po ashtu edhe gjuhët e kaukazit (Abaza, Çerkeze, Kabartay, gjuha Gjeorgjiane, Migrile etj.) këto pra ishin gjuhët të cilat janë përdorur në atë kohë dhe që i ka theksuar Evlija Çelebiu. Por mendojmë se ka pas edhe disa tjera që nuk i ka theksuar si gjuha e Maqedonasve etj (Perandoria Osmane dhe Shqiptarët,30 korrik 2015 `Përdorimi i gjuhës shqipe gjatë periudhës osmane` Prof. Dr. Hayati Develi).

II

Qysh në 1827 sulltani osman dhe Patriarkana Ortodokse e Stambollit vendosën ndalimin e gjuhës shqipe në krejt territoret e perandorisë osmane dhe iu dha liri vetëm hapjes së shkollave osmane, serbe, greke, bullgare e rumune.

Shqiptarëve gjatë periudhës osmane apo sundimit osman ua ngulën thikat përkthyesit sipas dekretit të reformës në Perandorinë Osmane të vitit 1856, çdo bashkësi kishte të drejtë të krijonte shkolla publike, shteti osman lejonte që financimi i këtyre shkollave të vinte nga fuqitë e jashtme si Austro-Hungaria, Rusia dhe Serbia. Një “Ligj i mëvonshëm për Shkollën” i vitit 1869 po ashtu deklaronte se mësimi mund të organizohej në gjuhën vendore (https://gazetashqiptare.al/2020/04/29/perse-ska-pasur-shkolla-shqipe-ne-periudhen-osmane/).

Më 1887, në Shqipëri kishte tre mijë shkolla. Prej të cilave një mijë e dyqind shkolla publike turke, po aq shkolla private greke, treqind shkolla bullgare, serbe dhe vllahe, shkollë shqipe vetëm një, me drejtor Pandeli Sotirin! Pra, gati çdo gjuhë lejohej të mësohej në “perandorinë tolerante”, përveç njërës: gjuhës shqipe! Dhe historia s‘mbaron me kaq.

Pas themelimit të Greqisë, ndaj atyre që ishin të lidhur me Kishën Ortodokse u bënë përpjekje për t’i greqizuar më anë të këtyre kishave. Kjo politikë u ndoq më së shumti në trevat e Shqipërisë jugore të cilat janë pranë Greqisë, në Thesali dhe Selanik. Ndërsa Italia dhe Austria përdorën metodat e ekspansionit mbi shqiptarët katolikë, veprimtaria e Serbisë dhe Bullgarisë u bënë pengesë për shqiptarët. Përballë këtyre rreziqeve për shqiptarët, ideja e shkollimit në gjuhën shqipe u hodh së pari nga Naum Veqilharxhi. Ai përgatiti dhe botoi një alfabet në vitin 1844. Veqilharxhi thoshte se në vend të shkollave greke, latine ose turke, shkollimi duhej të bëhej në gjuhën shqipe. Shoqata Kulturore Shqiptare e themeluar në Rumani në vitin 1850 shkaktoi reagimin si të Perandorisë Osmane dhe të Kishës Ortodokse. Veqilharxhi u helmua nga kisha ortodokse më 1854. Më 1864 intelektuali shqiptar Kostandin Kristoforidhi përgatiti dhe botoi gjithashtu një alfabet shqip me qëllim që të përdorej në shkollat në gjuhën shqipe. Këto aktivitete shkollore u mbështetën gjithashtu nga shqiptarët në Egjipt, Stamboll, Rumani, Bullgari dhe SHBA. (Problemet e zhvillimit të arsimit shqip gjatë Shtetit Osman në Shqipëri | Orientalizmi Shqiptar- Historiani turk Ali Arsllan-Univ. Stamboll).

Kongresin e Manastirit të mbajtur nga intelektualët shqiptarë nga 14 deri më 22 nëntor 1908, në Manastir , i cili vendosi se cili alfabet do të përdorte dhe çfarë do të ishte drejtshkrimi standard shqiptar. Kështu mbetet gjuha letrare. Alfabeti është alfabeti latin me shtimin e shkronjave <ë>, <ç> dhe dhjetë digraphs: dh, th, xh, gj, nj, ng, ll, rr, zh dhe sh.

Gjuha shqipe përfshin gjuhën standarde ose gjuhën e njësuar letrare shqipe, e cila u miratua në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes në vitin 1972 në Tiranë, dhe të gjitha dialektet, nëndialektet e të folurat që fliten nga shqiptarët.

Ndërsa bëheshin mbledhje të reja (Lidhja Shqiptare e Pejës) për të krijuar një administratë te bashkuar autonome për Shqipërinë dhe që të miratohej Shqipja si gjuhë zyrtare më 1897. Shqiptarët e Italisë dhe Egjiptit i luteshin qeverisë osmane që shteti osman të pranonte kerkesat per shkollat në gjuhën shqipe. Kur keto lutje u panë nga Abdyl Hamiti II, ai u shpreh se “Gjuha zyrtare e shtetit osman është gjuha turke osmane, ndaj nuk është e përshtatshme të krijohet një shkollë që të përdorë gjuhën shqipe”. Dhe kështu Abdyl Hamiti II urdhëroi Këshillin e Ministrave që të ndërmerrte masa paraprake në përputhje me vendimin e përmendur[22]. Në këtë lutje i kërkohej shtetit osman bërja e mësimit në gjuhën shqipe në shkollat publike. Në kohën e kësaj lutjeje ishte përhapur arsimimi në gjuhën shqipe në shkollat private. (jo-zyrtare) Por Abdyl Hamiti II kundërshtonte zhvillimin e mësimit në gjuhën shqipe në shkollat Publike. Ishin udhëheqësit shqiptarë ata që me veprimet për krijimin e administrates autonome në Shqipëri ne Lidhjen e Pejes dhe vendosjen e shqipes si Gjuhe Zyrtare si dhe kryengritjet me qeverinë osmane të cilat bënë që qeveria osmane të reagonte seriozisht. Si rrjedhojë e këtyre akteve, disa shkolla që praktikonin mësimin në shqip në trevën e Çamërisë si dhe të gjitha shkollat publike (zyrtare) u mbyllën.

Madje Qeveria Osmane mbështeti Komitetin Arsimor Shqiptar të krijuar në Stamboll më 1879 dhe ky komitet përgatiti alfabetin e shqipes me 26 shkronja latine dhe dhjetë greke, të cilat do të bashkonin shqiptarët myslimanë dhe të krishterë. Shkollat e para shqipë u hapën në Shqipëri në vitin 1885, por kjo punë u kompletua zyrtarisht në vitin 1887 kur u dha leja përkatëse.

Në Kongresin e Shqiptarëve të mbledhur në Bukuresht në vitin 1904 u vendos të kundërshtohej shteti osman. Aty u krijua një komitet nën kryesimin e Gjikës.

Për shkollat e sapokrijuara shqipe doli problemi i mësuesve.Prandaj dhe me vendim të Kongresit të Elbasanit në vitin 1909 u hap një shkollë për mësues. Ndersa Më 6 gusht 1908, dy javë pas Periudhës së Kushtetutës së Dytë, arsimimi në gjuhën shqipe ishte bërë realitet në nëntë shkolla publike në Tiranë42. Në korrik 1909 mësimi i shqipes ishte përfshirë në shkollat fillore dhe të mesme43. Shteti osman vendosi të ishte objektiv në debatet për alfabetin midis shqiptarëve dhe i la të lirë ata të zgjidhnin alfabetin latin ose atë arab. Qeveria osmane e bënte të ditur këtë vendim me një njoftim më 21 Kanunusani 1325, pra më 3 prill 1910. Alfabeti i zgjedhur nga shqiptarët do të ishte i përdorshëm jo vetëm në shkollat private, por edhe në ato publike ku mësimi bëhej shqip.

Historiani i njohur i Ballkanit, Noel Malcolm, pretendon se ishin shqiptarët jashtë vendit ata të cilët në periudhën para vitit 1878 kërkuan krijimin e një shteti të pavarur shqiptar. Charles dhe Barbara Jelavich thonë se shqiptarët nuk kishin asnjë kërkesë për pavarësi nga osmanët, deri në vitin 1912, dhe se ata u përcaktuan vetëm për autonomi. Ata besojnë se shqiptarët kishin frikë nga pushtimi i tokave të tyre nga vendet fqinje, ndaj i druheshin copëtimit të Perandorisë Osmane (Versioni turk për historinë shqiptare | Orientalizmi Shqiptar).

Ideja e një identiteti kombëtar shqiptar, ishte e re, duke marrë parasysh se myslimanët shqiptarë ende njiheshin si ‘turq’ dhe të krishterët si ‘grekë’, deri në shekullin XX. Në përpjekje për të bashkuar dhe fuqizuar Shqipërinë që sapo kish fituar pavarësinë, elitat politike zhvlerësuan dallimet fetare, duke zgjedhur që të përqendroheshin në prerjen e lidhjeve me të shkuarën osmane.

Versioni shqiptar i ripublikuar nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë, thotë se udhëheqësit politikë të Shqipërisë së re besuan se nënshtrimi i identiteteve personale në favor të vetëdijes dhe edukimit kombëtar do të ndihmonte emancipimin e kombit shqiptar nga fanatizmi, prapambetja, intoleranca dhe ndasitë fetare, që ishin mbjellë nga sunduesit osmanë.

Ky identitet i ri post-osman dhe qëllimisht perëndimor, u farkëtua në kurriz të saktësisë historike, sipas disa historianëve, sepse këta udhëheqës të rinj – disa prej të cilëve ishin ish-zyrtarë të Perandorisë Osmane e panë të udhëz që në mënyrë të rreme, të fryjnë rezistencën shqiptare ndaj shtypësit osman.

“Krijimi i një identiteti perëndimor ishte çështje mbijetese për elitat shqiptare në fund të shekullit të 19”, shpjegon sociologu shqiptar Enis Sulstarova.

III

Shkaqet, më të mundshme të mos përdorimit të gjuhës shqipe gjatw sundimit otoman janë:

-largimi masiv i shtreses se arsimuar te arber &epiroteve ne Itali, Greqi, gjatë pas pushtimi të Arbërisë dhe Epirit

-Presioni i Patriarkanës së Stambollit për të lejuar gjuhën greke në të gjithë orthodoksët e ballkanit perëndimor që nuk ishin sllavë (serbë, bullgarë)

-Mungesa e një kundërshtimi intelektual nga shqiptarët të cilët të punësuar në administratat osmane hezituan të ndihmojnë hapjen e këtyre shkollave për shkak të mungesës së ndjenjës kombëtare.

-Pasi dy të tretat e shqiptarëve ishin konvertuar në Islam gjatë shekujve të shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë, shqiptarët ishin bërë një popull me shumicë myslimane. Kështu, sipas sistemit Millet të kategorizimit të qytetarëve (sipas fesë dhe jo etnisë) në Perandorinë Osmane ata tani trajtoheshin si ‘turq’ në çështjet administrative. Asgjë më pak, asgjë më shumë. Si myslimanë/turq, ata pritej të ishin natyrshëm më besnikët ndaj Sulltanit (djaloshi që ishte edhe Kalif, ose kreu i muslimanëve në mbarë botën – rezistenca kundër Sulltanit do të thoshte rezistencë kundër Islamit dhe anasjelltas, gjë që shpjegon pse shqiptarët bektashinj ishin më të ndjeshëm ndaj nacionalizmit sesa shqiptarët sunitë.)

-Pajisja e shqiptarëve myslimanë me shkolla shqipe do të ishte kundër interesit të Portës për të ruajtur hegjemoninë kulturore osmane dhe turke mbi myslimanët e Perandorisë. Të krishterët ortodoksë ishin të lirë t’i operonin shkollat ​​e tyre sipas dëshirës së tyre, në lidhje me – për fatin e tyre – kishat e tyre kombëtare, diçka që u mungonte shqiptarëve të krishterë. Pra, mirupafshim mitit të dashur prej kohësh të “shkollave sekrete” në historiografinë greke.

-Kur shqiptarët shtuan përpjekjet për të përhapur literaturë në shqip ose për të hapur shkolla në gjuhën shqipe në shekullin e nëntëmbëdhjetë, ata u ndeshën me rezistencë të ashpër nga autoritetet osmane. Arsyetimi ishte se “Nëse shqiptarëve të Perandorisë u jepet e drejta e arsimimit në gjuhën e tyre amtare, çfarë do të bëjmë ne me muslimanët e tjerë (d.m.th. “qytetarët besnikë”) në Perandori si arabët?? Ata me siguri do të presin trajtim të barabartë!”

-Kur mendojmë se shkollat ​​iu mohuan deri vonë, fillojmë të kuptojmë pse shqiptarët u bënë etnia e fundit që u shfaq si komb në Gadishull (përveç faktorit tjetër vendimtar të ndarjes nga të gjitha drejtimet që nga viti 1878, i cili në mënyrë paradoksale katalizoi dhe pengoi krijimin e një kombi shqiptar).

– Shkaku i fundit por jo më pak I rëndësishme mbetet ndarja fetare. Njerëzit e arsimuar arbër dhe epirotë të atyre periudhave e gjetën më të lehtë të shkruanin në gjuhën dhe me germat që përdorte feja përkatëse.

U desh më në funs të realizohej Kongresi i Manastirit në vitin 1908 ku më në fund Rilindësit shqiptarë vendosën alfabeti e tyre me marrëveshje të vonshme latin që të mbyllej ku kapitull I dhimbshëm.