Identiteti kombëtar, çfarë simbolizon e “E kuqja e Onufrit”, ngjyra që lidhet me Ballkanin! Shkencëtarja bjelloruse që zbuloi aftësitë e piktorit

Në mjediset e Muzeut Kombëtar të Artit Mesjetar në Korçë u zhvillua faza e dytë e projektit “E kuqja e Onufrit”, aktivitet i cili realizohet në bashkëpunim me Qendrën për Hapje e Dialog (COD).

Në këtë fazë të dytë, aktiviteti kaloi në trajtën praktike, ku u përfshinë nxënësit e talentuar të liceut artistik “Tefta Tashko Koço”. Ata skicuan dhe dizenjuan ikonat e realizuara nga mjeshtrit Onufri dhe Shpataraku. Më pas, të asistuar nga specialistët restauratorë të Laboratorit të Restaurimit dhe Konsolidimit në MKAM, të rinjtë mësuan metodën e aplikimit të fletëve të arit mbi vepër. Në përfundim, u krye kalimi në fazën e studios, ku zuri fill procesi i realizimit të pikturave. Faza e parë e projektit “E kuqja e Onufrit” u krye në muajin shkurt, kur liceistët vizituan Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar dhe morën pjesë në një orë të hapur, duke zbuluar bukurinë e artit bizantin dhe mjeshtrit shqiptarë të tij. Tipari më karakteristik i tij është e kuqja, që ai e aplikoi jo vetëm në ikona por edhe në afreske, që sot është e njohur si “E kuqja” e Onufrit. Sot, nuk njihet mënyra sesi ai e përgatiste të kuqen dhe kështu ai e ka arkivuar këtë teknologji bashkë me historinë e vetes së tij në botën mistike, në atë botë që u mundua të gjithë jetën vetë të pikturonte.

E kuqja është ndoshta ngjyra që lidhet më shumë me Ballkanin, qoftë për fushat me lulëkuqe, apo për historinë dramatike të rajonit. E kuqja është, gjithashtu, simbolikë e identitetit tonë kombëtar. Megjithatë, ekziston një tjetër e kuqe, e cila e dallon Shqipërinë që në shekullin e XVI. Është “E Kuqja e Onufrit.” Kur flitet për shekullin e XVI nënkuptojmë Onufrin, i cili shfaqet në trevat shqiptare si një meteor i rrallë, duke u bërë figura e shquar e ikonografisë bizantine e duke shënuar një kulminacion të vlerave artistike e fetare në të gjithë historinë e këtij vendi. Onufri është një ikonograf shumë i famshëm shqiptar, që gdhendi emrin e tij në historinë dhe kulturën tonë, duke krijuar hijet e së kuqes që askush nuk kishte parë deri në atë kohë. Diku midis portokallisë të errët, fuchsia-s, koralit dhe të kuqes, qëndron “e kuqja e Onufrit”, një nga ngjyrat më të papërcaktueshme dhe marramendëse në historinë e artit. Onufri pikturonte kisha dhe ikona, figura dhe histori biblike.

Ikonografia e tij e krishterë ishte jo vetëm inovative, por revolucionare dhe e hapur për kohën. Pamjet e Onufrit të Shën Mërisë, Krishtit dhe skenave të panumërta biblike janë zhytur në një nga ngjyrimet më të shkëlqyera të së kuqes që ka parë vendi dhe ndoshta i gjithë rajoni. Onufri ishte një artist jo vetëm bashkëkohor, por një artist që shikonte përtej kohës së tij. Jo vetëm ngjyrat, por edhe kompozimet e tij, sinjalizuan një revolucion në stil në kohën e veprimtarisë së tij artistike dhe vazhduan të frymëzonin një shkollë të tërë ikonografësh. Onufri ishte piktori i parë mesjetar shqiptar që futi elementë etnografikë në pikturat e tij. Nuk mungojnë në pikturat e Onufrit as njerëzit e thjeshtë nga jeta reale, si fshatarë dhe barinj me kërraba dhe qeleshet e tyre karakteristike, nga ambientet e Shqipërisë së Mesme. Madhështia e Onufrit piktor lidhet edhe me faktin se ai nuk u çorientua në artin e tij, si shumë piktorë të tjerë mesjetarë, pas rënies së Perandorisë Bizantine në vitin 1453. Për Onufrin nuk dihet saktësisht se ku dhe kur ka lindur dhe as se ku u formua si artist.

Onufri ka qene klerik dhe nga te dhënat qe japin mbishkrimet kishtare mësojmë se Onufri e ka ushtruar aktivitetin ne shekullin XVI. Mbishkrimi me i hershëm ku Onufri nënshkruan emrin e tij daton ne vitin 1535. Është gjetur ne murin jugor ndërmjet skenës “Shen Kostandini dhe Elena” dhe strategëve “Shen Teodor Tironi dhe Teodor Stratilati” ne kishën e “Shpërfytyrimit te Shpëtimtarit” ne manastirin e Zerzes ne Prilep. Veprimtaria artistike e Onufrit përmblidhet ne itinerarin Berat, Prilep, Kostur, Shpat. Pikënisja eshte Berati, per t’u shfaqur me 1535 ne Prilep, ne vijim ne Kostur me 1547 dhe pastaj ne Shpat, me 1554. Mendohet se pas vitit 1554 te ketë ardhur përsëri ne Berat. Onufri pervec’ pikturave murale ka realizuar edhe mjaft ikona te lëvizshme, nga te cilat mund te veçojmë ato te kishes “Vangjelistra”, te “Shen Triadhes” dhe te “Shen Mitrit” ne kalane e Beratit. Ne kompozimin e ikonave Onufri ruan me fanatizem traditën bizantine dhe kanonet e kishes.

SKENAT BIBLIKE

E veçanta e tij eshte se ne modelimet dhe ansamblet e detajeve te skenave biblike hasim mjaft elemente jetesore. Skenat e Onufrit jane te kompozuara ne pozicione reale, me levizje e mimike te gjalle. Kjo vihet re ne skenat me shenjtore si “Shen Kostandini dhe Elena”, “Shen Dhimiter Mirovliti” etj. Ikonat e tij paraqesin pasazhe biblike, si “Lindja e Krishtit”, “Ipapandia”, “Hyrja e Shen Merise ne Tempull”, “Shperfytyrimi” etj. Ndryshe nga tradita e mëparshme me pikturën e zymtë kishtare, Onufri i dha ngazëllim dhe jetë reale pikturave të tij dhe e pasuroi ikonostasin me ikona të pikturuara me ngjyra të forta, ku përfshihet e kuqja e tij e famshme. Ende sot quhet “e kuqja e veçantë dhe e paimitueshme e Onufrit”. Mendohet se për të përftuar këtë nuancë, piktori i madh ka përdorur rrënjët e një bime të cilën në Myzeqe e quajnë rojbëz, e përpunuar në uthull të shuar, kurse për të zezën është përdorur druri i frashërit. Ikonat e Onufrit mund të soditen në disa nga muzetë e vendit tonë. Për shembull, në Muzeun Kombëtar Ikonografik në Berat, i vendosur në Katedralen e Shën Mërisë, brenda Kalasë së Beratit. Koleksioni i muzeut, i cili arrin në gjithsej 173 sende të zgjedhura, gjithashtu, përfshin pjesën më të madhe të punës së Onufri.

Muzeu ka gjithashtu edhe sistemin më të madh digjital të udhëzuesve audio në vend. Por veprat e Onufrit mund t’i gjeni edhe në Muzeun Historik Kombëtar të Tiranës, konkretisht në pavijonin kushtuar ikonografisë post Bizantine. Një nga veprat më mbresëlënëse, ku mbizotërohet nga “E kuqja e Onufrit” është “Hyrja e Shën Marisë në Tempull”. Gjithashtu, mund t’i sodisni edhe në Korçë, ku mund të vizitoni Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar për të parë edhe më shumë mbi “Të Kuqen e Onufrit”. Një nga kryeveprat e Onufrit është Deisis. Paraqitet vetëm pjesa qendrore e saj sepse është e pamundur te bashkëngjitet e gjithë ikona, duke qenë se ka nga 6 apostuj ne te dy anët qe e rrethojnë, dhe është shume e gjate horizontalisht. Për te pasur një ide me te mire rreth punimit artistik qe është kryer nga Onufri, ky piktor i mrekullueshëm shqiptar, bashkëngjitur si detaj është edhe koka e Krishtit, e cila gjendet në pjesën qendrore të kësaj pjesë të ikonës.

JETA

Onufri Argitis ose Onufri i Neokastros ka qenë një piktor ikonash dhe kryeprift ortodoks i Elbasanit, i cili veproi përgjatë shekullit të 16 në viset që sot janë në Shqipërinë Jugore dhe Maqedoninë Jugperëndimore. Punimet e tij kishin ndikime pas-bizantine dhe venedikase; ai, gjithashtu, pikturoi portrete, peizazhe dhe kisha. Pak dihet me siguri për jetën e Onufrit dhe ekzistenca e tij u shfaq vetëm në fillim të shekullit të 20-të. Lidhur me vendlindjen e tij vetëm një mbishkrim në kishën e Apostujve të Shenjtë, pranë Kastorias ka mbijetuar. Onufri besohet të ketë lindur në fillim të shekullit të 16-të ose në rajonin e Beratit (në Shqipërinë e sotme) ose pranë Kastorisë ose Grevenës (në Greqinë e sotme veriore). Epiteti Argitis, i cili shfaqet në një afresk pranë Kastorias mund të tregojë Argos si vendin e tij të lindjes, edhe pse si ai e përdori atë vetëm një herë konsiderohet e mundshme që ajo i referohet një vendi në zonën e Kastorias. Mbishkrimet e tij kaligrafike greke pa të meta janë një tregues se ai mori arsim të nivelit të lartë. Ai u shkollua në Republikën e Venedikut dhe ishte anëtar i Vëllazërisë Greke të Venedikut. Në klimën e kohës, piktura e ikonave të krishtera mund të shihet si një akt për të rivendosur kulturën paraosmane. Ai ishte aktiv në Berat dhe ndoshta në Venedik deri në vitin 1547. Pastaj punoi si në Berat ashtu edhe në Kastori dhe në vitin 1555, në Shelçan afër Elbasanit. Ai mund të ketë qenë edhe piktor i pikturave të ndryshme murale në kishën e Shën Nikollës pranë Prilepit (Maqedonia e Veriut). Pas vitit 1554, jeton dhe pikturon në fshatin Valsh. Në një numër kishash veprat e tij u nënshkruan me titullin “Protopapas” (greqisht: Ðñùôüðáððáò), duke demonstruar një pozitë të lartë në hierarkinë e kishës. Megjithatë, nënshkrimi i tij nuk është ruajtur në ikonat që i janë atribuar edhe atij si një ikonë Dodekaorton në atë që ruhet në Muzeun Kombëtar të Artit Mesjetar në Korçë. Onufri kryekalorësi i ikonografisë shqiptare, në vitin 1547 vjen nga Venediku dhe jo nga Berati për të pikturuar në Kostur. Ai e ka njohur artin e madh të Mikelanxhelos. Onufri ka pikturuar edhe në Berat, por më përpara vitit 1547. Mikelanxhelo Buanaroti (1475 1564), është nga talentet me gjeniale të të gjitha kohërave. Pa dyshim, mund të quhet skulptori me i madh i njerëzimit.

Por ai, më shumë sesa skulpturat e tij, përmendet edhe për faktin se ka afreskuar muzeun më të madh kishtar, prej 600 metra/katrore në Kapelen Sikstino, me dëshirën e Papa Julit II. Afreskat e Miklelanxhelos, janë madhështore. Skena kur Zoti At, zgjat dorën e djathtë për të prekur me gisht dorën e majtë që zgjatet të Adamit, konsiderohet si një kryevepër e patjetërsueshme. Kjo është pika qendrore e tërë kompozimit, kemi të bëjmë me një filozofi kozmogonike të krishterimit. Zoti At ka një fytyrë madhështorë, dallohet qartë profili i tij, i një burri të fuqishëm. Pikërisht, ky portret i Mikelanxhelos, ka ngjashmëri me portretin, gjithashtu, të një burri të fuqishëm dhe madhështor, që është Davidi i Onufrit. Kemi të bëjmë me një analogji, do të shprehej Vinkelman, me një intuite, do të thoshte Bergson, me një paralele pikturike, do të saktësonte Klark, ndoshta jo me një rastësi, do të shtoja me përkorje unë. A ka pasur të drejtë Puzanova? Vështirësitë për ta vërtetuar, janë të mëdha, por edhe lehtësisht të depërtueshme. Meqenëse dhuntia e analizës, nuk është aq e rëndomtë, duhet të shtoj se disa fakte nuk mund të shmangen.

EKSPEDITA

Në verë të vitit 1951 një ekspeditë shkencore e ish-Institutit të Shkencave zbuloi për herë të parë në kishën e shën Kollit të katundit Shelcan (Shpat i Elbasanit) një mbishkrim, i cili na dha për herë të parë emrin e piktorit tonë të madh, Onufrit. Ja teksti i mbishkrimit: “Kur të ngresh duart e tua drejt Perëndisë, o meshtar i Perëndisë, më përmend edhe mua mëkatarin e të paditurin piktor Onufrin”. Ky mbishkrim gjendet mbi faqen e murit verior të kishës brenda në kunge, pranë thisiasterit, i pikturuar me germa bizantine të mëdha e të zeza. Gjatë punës së saj ekspedita zbuloi edhe dy mbishkrime të tjera të Onufrit në Kishën e Shën e Premtes në fshatin Valësh (Shpat i Elbasanit), njëri nga të cilët ka po atë tekst që përmendëm më sipër por me këtë shtojcë: “…më përmend dhe mua mëkatar Onufrin, prift, piktor dhe potopapë të Neokastrës”; kurse mbishkrimi tjetër në këtë kishë mban datën e pikturimit 1554. Në verë të vitit 1956 ekspedita e ish-Institutit të Shkencave zbuloi, në një kishë të vogël të Beratit (Kisha e shën Todhrit në Kala) edhe 6 afreske të tjera të Onufrit.

Po në këtë kohë ekspedita zbuloi në Berat (në Kishën shumë të moçme të shën Mari Vllahernës), një mbishkrim që na bën të njohur piktor Nikollën si bir të Onufrit me këto fjalë: dhe piktori (është) Nikolla birì i Onufrit, vjeti 1578». Me këtë rast piktor Nikolla për të parën herë identifikohet si bir i Onufrit. Gjatë qershorit të këtij viti ekspedita e Institutit të historisë dhe filologjisë pranë Universitetit Shtetëror të Tiranës, zbuloi në Kishën e Shën Kollit në fshatin Kurjan (Fier) një mbishkrim që vërteton se Nikolla i biri i Onufrit ka pikturuar edhe në këtë kishë bashkë me një piktor, më të hershëm nga ky, me emrin Joan, pa të dhëna mbi prejardhjen e tij. Burime që të na flasin mbi këta piktorë deri me sot janë vetëm mbishkrimet e tyre të dhëna më sipër dhe afresket e tyre. Nga këto mbishkrime nuk del në mënyrë të drejtë për drejtë prejardhja e Onufrit, por vetëm se ai ka pasë qenë prift i martuar me fëmijë dhe i emëruar protopapë, (kryeprift) i Neokastrës (Elbasanit). Mbishkrimi i Nikollës nuk na jep asnjë shpjegim mbi Onufrin, të atin e piktorit, ndoshta sepse Onufri si piktor në atë kohë, ka qenë i njohur, prandaj Nikolla me frazën e shkurtër «bir i Onufrit», jep të kuptohet se bir i kujt prindi ishte. Gjithashtu, mbi vitin e lindjes dhe të vdekjes së Onufrit dhe të birit të tij Nikollës nuk mund të flitet me saktësi. Prej Onufrit kemi vetëm vitin e pikturimit të Kishës së Shën E Premtes në Valësh, 1554, dhe prej Nikollës vitin e pikturimit të Kishës së Shën Mëri Vllahernës në Berat, 1578. Prej këtyre viteve del se piktorët, atë e bir, Onufri me Nikollën, kanë jetuar e kanë punuar në shek. XVI-të.

ZBULIMI

Onufri është i njohur si piktori më i madh ikonograf i Shqipërisë. Megjithatë, ai është zbuluar vetëm në vitet ’40- të të shekullit të kaluar nga një shkencëtare bjelloruse, Viktori Puzanova, fati i të cilës e bëri që të qëndronte në Shqipëri, pas një kalvari që e ka lidhjen që me Revolucionin socialist më 1917 në Rusi. Piktori Maks Velo ka meritën se ngjalli kujtimin e saj pak vite më parë dhe ka bërë një pikturë në të gjallë të saj bashkë me bashkëshortin e saj. Për të qenë të sinqertë dihet fare pak nga jeta e Onufrit. Deri në vitin 1547, ai pikturoi në Berat. Më 1547 në Berat dhe Kostur dhe më 1555 në Shelcan. Në fakt, më parë dora e tij ka pikturuar edhe në fshatin e vogël të Valëshit më 1554. Mendohet se ai ka punuar me 1527 në një kishë në Maqedoni. Ai i nënshkronte punët e tij të artit me titullin “Protopapa”, që tregonte se kishte një rang të konsiderueshëm në hierarkinë ekleziastike të Bizantit. Ai formoi dhe shkollën e tij të pikturimit, që u vazhdua nga i biri i tij Nikolla, nga Onufër Qiprioti dhe nga Kostandin Shpataraku. Në kohën e Onufrit, pikturat sakrale bizantine ndiqnin kanonet e Paleologëve. Kur, ai pikturonte motivet bizantine duhet thënë se Onufri e lironte veten nga ngushtimet që i imponoheshin në artin e tij.

Ai ka pikturuar peizazhe, qytete, fshatarë, barinj shqiptarë dhe veçanërisht kalorës. Shën Gjergji, që ka bërë ai, mendohet si një nga kalorësit që ka luftuar në autoritetin e Skënderbeut dhe është shenjti kryesor kombëtar i shqiptarëve. Nga stili i tij mund të hamendësojmë që ka elemente, që mund ta afrosh atë me Rilindjen Evropiane. Ai ka qenë një mjeshtër i portretit, duke u futur me aq sa mundi në botën e brendshme të karaktereve të tij. Ne punën e tij, ai nuk ndoqi ligjet e perspektivës negative, që do të thotë që objektet e largëta ti bënte më të vogla se ato që ishin në planin e parë. Tek, ai shihet dhe fillesa e pikturës realiste të peizazhit. Por, tipari më karakteristik i tij është e kuqja, që ai e aplikoi jo vetëm në ikona, por edhe në afreske, që sot është e njohur si “E kuqja” e Onufrit. Sot, nuk njihet mënyra sesi ai e përgatiste të kuqen dhe kështu ai e ka arkivuar këtë teknologji bashkë me historinë e vetes së tij në botën mistike, në atë botë që u mundua të gjithë jetën vetë të pikturonte.