PARAMITHIA VËNDBANIM ILIR / DROPULLI E BYLISI FJALË DHE EMËRTIME ILIRE
Foto: Paramithi 1924, ne Cameri, Epir. Ne kete kohe Cameria akoma nuk ishte perballur me spastrimin final etink te popullsise shqiptare.
Dallohen veshjet e shqiptareve ne foto, te cilet kane qene historikisht banoret autoktone epirote. Majtas dallohet qeleshja e bardhe e shqiptarit.
Paramithia, vendbanim ilir, Dropulli e Bylisi fjal ilire Si dëshmi e programeve te helenizmit te Epir it-te-Ri, historiani grek E. Chrysos sjell emrin e qytetit Bylis (sot: Ballshi ne Mallakaster). Duket se ai nuk e njeh opinionin qe mbisundon ne historiografi, ne tè cilen emri Bylis vleresohet si nje toponimi tipike ilire me rrenje falën “balle”, ne kuptimin e kryes.
Per t’u bindur per kete permbajtje etimologjike shqipe miafton tè kuitoime se sllavet e quatën GIlavinice (nga GIlave: Krye), kurse ne nje burim mesjetar grek Kefalini (nga Qefali: Krye). Pra, në
te dyja rastet kemi nje perkthim ne sllavisht dhe ne gregisht te toponimit ilir Bylis (=balle, krye).
Nje tjeter argument qe permend historiani grek Chrysos eshte perpjekja e tij per te hetuar origjinen e emrit te Dropullit. Sic dihet, jo pak historiane mendojne se toponimi “Dropull” e ka burimin te emri i gytetit te lashte Hadrianopolis (Qyteti i themeluar nga perandori romak Hadriani, pra qyteti i Hadrianit). Por ka edhe një teze tjeter shume bindèse, e cila e sheh burimin e toponimit Dropuli, dikur Drinopul, Drinopolis, te emri i lumit Drino, siç quhet edhe sot, gë pèrshkon luginën e Girokastrès, pra qyteti i Drinos. Eqerem Çabej shkruan se lumi Drin, trajta e hershme ilire Drin, greket e vieter Drinos, latinet Drinus, sllavet Drim eshte, sipas gjuhëtareve, toponimi ilire.
Eshte mjaft i përhapur ne botën ilire: Drini ne Shkoder, Drina nè Bosnje, Drini i Zi ne Strugë, Drini i Bardhe ne Peje. Ka edhe pèrrenj me emrin Drin, si ne Lumè, ne Shtip (Magedoni) e gjetke.
Emri i krahines Dropull, dikur Drinopull, ????????? gregisht, e ka origjinen pra te lumi Drin dhe jo te gyteti antik Hadrianopolis. Shtojmë me kètë rast se Drinos, ??????? endeshim edhe më herèt se kur jetoi perandori romak Hadrian. Ne njè nga mbishkrimet e Butrintit edhe si emër fisi, ndoshta emri i banorève tê lugines sè lumit Drinos. (K. Boxhori, Dh. Budina. Disa mbishkrime te pabotuara tè theatrit tè Butrintit.
Në: “Studime historike”, 2, 1966, f. 189). Lumi Drin i ka dhēne emrin krahines Dropull neper te cilën kalon lumi, nga Drinopull, Drnopull, Drropull ????????? te greket (ashtu si lumi Mat i dha emrin krahines së Matit). (Shih me gjerë E. Çabej, Studime etimologjike ne fushe të shqipes, vëll. III, Tirane 1987, f. 320). Duket se historiani grek Chrysos nuk e pranon karakterin ilir tê dy toponimeve tê pèrmendura, mbasi kerkon medoemos te na mbushe menden goftë edhe me perdhune, se ato janë me origine helene.
Per të provuar helenizmin e te dy Epireve, historianet greke zakonisht i referohen edhe historise kishtare. Sipas tyre, krishterimi ne tê dy Epiret erdhi nga Lindja, duke nënkuptuar me ketë krishterimin grek. Ne tē vertete, ky pretendim nuk ka asnje mbeshtetje. Apostulli i pare, i cili e perhapi krishterimin ne tè dyja trevat ishte Shen Pali, i cili pa pike dyshimi ishte i lidhur me teper me Romen se sa me Kostandinopojën, mbasi kjo nuk ekzistonte ne kohën e tij.
Kisha e krishtere jo vetëm në Epirin-e-Ri, por edhe ne Epirin-e-Vjeter ka qene deri ne fillimin e Mesjetes (shek. VI), vazhdimisht e lidhur me Romen. Madje, në shekullin Il të krishteret e Nikopojès i dhane Romes edhe një kryeprift – Papen Eleuterin. Peshkopatat e krishtera i mbaiten lidhiet me Romen edhe pas vitit 395 kur te dy Epiret u perfshine ne Perandorine Bizantine.
Deshmi e padiskutueshme e pèrhapjes dhe e konsolidimit te krishterimit ne viset shqiptare nga Perëndimi, eshte terminologia kishtare e ritit dhe e liturgise ge ka pervetesuar dhe ge ka akoma ne perdorim jo vetëm kisha katolike, por edhe kisha ortodokse shqiptare. Siç e kanë argumentuar linguistet, terminologia e tè dyja kishave eshte e njejte, mbasi te tè dyja eshte me origjine latine.
Te tilla jane per shembull termat:kryd (crux), shenjt (sanctus), meshe (missam), kishe (eçlesia), pagëzim (baptistum), kungim (comunionem), bekim (benedictionem), mallkim (maledictionem), krezhme (crisma), pendim (penitentiam), lavdi (laudem), kèmbane (campanum), shpirt (spiritus), qiri (cera), ferr (infernus), paradis (paradis), mrekulli (miraculum), agjinim (jenunare), i kershtere (cristianus), Kershndella (Cristi natalia), rushaje (rosarium).
Ky fenomen shpjegohet vetem me faktin se terminologjia kishtare ka hyre ne gjuhen shqipe në Antikitetin e vonë kur edhe viset jugore të Shqipèrise, e kishin kthyer fytyrën nga Roma. Origjinen e perbashket të fillimeve kishtare nen ombrellen e Perèndimit e tregojne edhe traitat e nieta gë kane te shqiptaret e tè dy riteve tê krishtera, emrat e shenitorëve të hershëm si:
Shën Pietri, Shën Pali, Shën Ndreu, Shën Mitri, Shën Gjoni, Shën Gjergji, Shën Gjini, Shën Mehilli, Shen Mertiri, Shënd’Elliu, etj.etj.
Lidhien kishtare me Romen jo vetēm te Epirit-të-Ri, por edhe të Epirit-tè-Vieter e deshmoinë edhe gendrimi i peshkopève tè tyre ne koncilet kishtare te perbashkëta te periudhës para skizmes se hershme, pra para ndarjes së Kishës Perëndimore me Kishen Lindore. Kētu nuk eshtë vendi per tè trajtuar gjate këte histori, tè cilën historiani grek Chrysos e kalon ne heshtje. Do të pèrmendim vetem gëndrimin e tyre ne koncilin e Efezit te vitit 431. Edhe pse ky koncil u mbajt me piesëmarrien e peshkopève të kishave tē Perandorise Bizantine, peshkopi i Nikopojès, Donati dhe peshkopi i Dodonës, Theodori u rreshtuan ne krahun e peshkopeve ilire te Epirit-tē-Ri – të Eukarit, peshkop i Durrèsit dhe te Feliksit, peshkop i Apollonise dhe i Bylisit, – te cilet se bashku me peshkopin e Shkodres, Senecioni dhe tè Dioklesë, Kostanci, nuk pranuan tezen e perandorit bizantin per nënshtrimin e tyre ndaj pushtetit perandorak.
Historianet me autoritet te historise kishtare e vene ne dukje se perçarja ne gjirin e koncilit të Efezit kishte afērsisht një karakter etnik, mbasi peshkopet e viseve greke e mbeshtetën platformen e perandorit te Kostandinopojès, kurse ata ge e kundershtuan midis te cilève ishin dhe peshkopet e Epirit-te-Vjeter dhe Epirit-te Ri, perfaqesonin popullsite jo greke. Distancimi i peshkopeve te te dy Epireve nga Kostandinopoja vazhdoi te thellohei deri ne ate shkalle sa perandori bizantin Justinian krioi ne vitin 535 ne Shkup nie kryepeshkopate te kishave ilire tē lidhur me Romen.
Historia e provincave epirote na çon tek konkluzioni se tek të dy Epiret mbisundonte elementi ilir. Në fillim tē shekullit VI, sikurse del nga Synecdemus-i i Hieroklit, ne treven jugore ilire vazhdonte te ishte ne fugi ndarja administrative e saj ne kater provinca: ne Epirin-e-Vjeter, Epirin-e-Ri, Dardani, Prevalitani. (Hieroclis Synecdemus, 651, 653, 655, 656. Shih: Ilirët dhe Iliria te autorêt antike, Tirane 1965, ff. 455- 456). Disa dhjetevjeçare me vone, gjatē mbretèrimit tè Justinianit, numri i provincave jugore ilire u pakèsua nga kater ne tri. Provinca e Prevalitanise me qender Shkodrën, u suprimua.
Viset e sai u bashkuan me provincen e Epirit-te-Ri, e cila vazhdoi të kishte per gender Durrèsin. Perfshirja ne Epirin-e-Ri tè viseve ge ndodheshin ne Provincen e Prevalitanise pa dyshim vise ilire, eshtë njè deshmi mè tepèr qe flet ne favor te identitetit etnik tè provincave gë mbanin të njejtin emer Epir. Gjate sundimit romak nga historia njerèzore e Epirit njohim shume pak emra njerëzish.
Jane emra te elites administrative dhe shoqërore, tè cilet mund tè tregojne edhe perkatèsine e tyre etnike. Kështu per shembull, një nga familjet mè tè shquara të aristokracise sē Epirit ishte ajo e klearkève (Klearchoi) ne shekullin IV me origjine nga Thesprotia (Camëria). Klearku (plaku) ishte anëtar i Senatit t₴ Kostandinopojes, kurse nipi i tij Klearku (i riu) prefekt i Kostandinopojes dhe prefekt pretorian i Illirikumit ne fillim të shekullit V. Nje tjetèr epirot i shquar i cili quhej Marcellinus, ishte guvernator i Sirise m 382. Ndër me tè shquarit epirote tē Antikitetit te vone ishte pa dyshim filozofi Priscus, kryetar i Akademise së Platonit në Athine. Ai i gëndroi besnik fese pagane edhe pasi krishterimi u shpall fe zyrtare e perandorisë.
Pèr kete arsye, perandori Julian, i cili iu kundervu fesë së krishterë, e ngarkoi ne poste me pergjegjèsi ne fushen e kulturës. Pas vdekjes së Julianit, Prisku u kthye ne Akademine e Athines, ku dha mèsime për mèse tridhjete vjet. Per tê shpetuar nga persekutimet e Kishès se krishtere, ai u strehua ne Epir. Ndër familjet e tjera te shquara, te cilat i trajton historiani E. Chrysos, duhen permendur prej tyre dy pronare te medheni tokash – ajo e Paulas nga Roma me prona ne Nikopoje dhe ajo e Paulinève (Paulinus) nga Pella, me prona ne Epirin-e- Vieter dhe ne Epirin-e-Ri.
Sikurse shihet, vetem emri i familjes se Klearkeve ka tingull helen. Te tjerat anojne nga gjuha latine. Perdorimi i emrave dhe i mbiemrave latine nuk tregon medoemos se mbajtēsi i tyre ishte romak. Madje, edhe perdorimi i emrit helen nuk do te thote medoemos se mbajtesi i tij qe grek. Ne kemi një mori gytetarësh, madje dhe perandorësh, te cilèt mbajne emèr tè perveçem nga fusha e onomastikes latine (si per shembull perandori Justinian), madje edhe helene (si për shembull perandori Anastas), tè cilet dihet me siguri se nuk qene as romake, as greke, por ilire.
Historiani grek E. Chrysos, duke folur për seline peshkopale Euria (me vone Shen Donati dhe në ditet tona Paramithia), le te kuptohet se emri i gytetit i takon gregishtes. Sipas nje legjende, shkruan ai, Donati, peshkopi i pare i Eurese, te cilin kisha e ka shpallur shenjtor (Shen Donati), vrau nje dragua ne vendin e quatur Chamaige phyrai dhe aty shpertheu një burim uji per gytetin e ti. Chrysos shkruan se Euroia mund te perkthehet “rriedhe e bollshme”.
Duket se ai nuk e ka vene re se ne toponimin Euroia > Uroia > Uie-roia > Uie i rriedhshëm > Uie i bollshëm. Si rrjedhim, toponimia le të kuptohet se banorêt e Euroia-s gjate Antikitetit te vone
kane qene ilire, pra paraardhèsit e shqiptarève.
Foto: Paramithi 1924, ne Cameri, Epir. Ne kete kohe Cameria akoma nuk ishte perballur me spastrimin final etink te populisise shqiptare.
Dallohen veshjet e shqiptareve ne foto, te cilet kane gene historikisht banoret autoktone epirote. Majtas dallohet qeleshja e bardhe e shqiptarit.
Kristo Frashëri
https://www.deropoli.com/?p=6744