Gajdja maqedonase në listën e UNESCO-s. Si e kanë dokumentuar Ramadan Sokoli dhe studiues të tjerë këtë instrument shqiptar?

Gajdja si instrument muzikor konsiderohet të jetë shumë e vjetër dhe rrënjët e saj datojnë që nga kohët e lashta. Studiuesit që janë marrë me historinë dhe evolucionin e saj kanë dhënë vlerësime të ndryshme për moshën e këtij instrumenti, por shumica pajtohen se ajo ka një origjinë prehistorike. Ja disa pika kryesore nga studimet mbi moshën dhe origjinën e gajdes:

Shumë studiues e lidhin gajden me instrumente frymore të përdorura në periudhën neolitike. Gjetjet arkeologjike të objekteve të ngjashme me bordunët dhe tuba muzikore, të zbuluara në rajonet e Mesdheut dhe Ballkanit, sugjerojnë se instrumentet frymore kanë ekzistuar për më shumë se 3000-4000 vjet.

Dëshmitë historike nga romakët (shekulli I e.s.) përmendin një instrument të ngjashëm me gajden, të quajtur “tibia utricularis”, i cili përdorte një thes me ajër për të prodhuar tinguj. Kjo mund të jetë një pararendëse e gajdes moderne.

Te Helenët e Lashtë: Instrumente të ngjashme me gajden përmenden në burime të periudhës klasike, duke përfshirë instrumente me tuba dhe thes që shfaqeshin në festat dhe ritet lokale.

Gajdja ka homologe në shumë kultura të botës, si:

• Skocia (bagpipes): Versioni skocez i gajdes është shumë i njohur dhe ka një traditë të dokumentuar që daton të paktën në shekullin IX.
• India: Në disa rajone të Indisë përdoren instrumente të ngjashme, që sugjerojnë se instrumenti ka një shpërndarje gjeografike shumë të gjerë dhe mund të ketë origjinë të përbashkët.

Gajdja tek shqiptarët ka një lidhje të ngushtë me traditën blegtorale, duke pasqyruar kështu rëndësinë e saj në jetën e përditshme të atyre që merreshin me blegtori. Kjo lidhje thelbësore e gajdes me jetën rurale ka ndikuar drejtpërdrejt në përmbajtjen muzikore të instrumentit. Sipas Thalloczy, edhe ilirët, në periudhën antike, ishin të njohur për këngët e tyre të luftës, të shoqëruara nga tingujt e fyeve dhe gajdes. Gjatë kohëve moderne, gajdja është më e përhapur përveç veriut edhe në Shqipërinë e Jugut, veçanërisht në rajonet e Toskërisë, dhe më specifikisht në qytetet dhe fshatrat e Beratit, Kuçovës, Pogradecit, Gramshit, Devollit, Korçës, Librazhdit dhe të tjera. Ajo përdoret si instrument solistik në pjesë muzikore të ndryshme, kryesisht në këngë të stili kaba, por gjithashtu shërben si shoqëruese në grupe muzikore popullore, duke pasur një rol kryesor në mbështetje të melodisë dhe në krijimin e iso-pedalit.

Gajdja maqedonase në hartën kulturore botërore, e shënuar në listën e UNESCO-s të trashëgimisë kulturore jomateriale

Instrumenti tradicional i gajdes është pasuria e gjashtë kulturore jomateriale e regjistruar në listën përfaqësuese të UNESCO-s të Trashëgimisë Kulturore Jomateriale të Njerëzimit, që do të thotë se gajdja maqedonase është zyrtarisht në hartën kulturore botërore, së bashku me “Chet’rse”, ” Kopaçka”, “Këndimi i votimit”, “H’drlez” dhe “Martinkite”, njoftoi ministri i Kulturës dhe Turizmit Zoran Ljutkov.

Ministri tregoi në konferencën për shtyp se nominimi i sivjetshëm është shumëkombësh, së bashku me Republikën e Turqisë, pasi siç tha ai, miqtë turq morën pjesë me llojin e tyre të gajdes së quajtur “tulum”.

Përdorimi i gajdes në ceremonitë dhe festat shqiptare, sipas Edith Durham

Durham përshkruan gajden si një instrument të përdorur në mënyrë të zakonshme gjatë festave tradicionale dhe ngjarjeve të rëndësishme në jetën e shqiptarëve, veçanërisht në zonat malore. Ajo veçon rolin e saj në shoqërimin e valljeve popullore dhe krijimin e një atmosfere të gjallë dhe energjike gjatë festimeve.

Në një prej përshkrimeve të saj, Durham kujton një dasmë shqiptare ku gajdja shoqëronte valltarët, duke e cilësuar tingullin e saj si të fuqishëm dhe karakteristik për rajonin.

Në udhëtimet e saj në malësitë e Shqipërisë së Veriut, Durham vëren se gajdja përdorej nga barinjtë jo vetëm për argëtim, por edhe për të komunikuar në distanca të gjata. Ky funksion praktiko-artistik i instrumentit ishte një element që ajo e konsideronte tipik për jetën malore shqiptare.

Gajdja si instrument i hershëm shqiptar, në studimet e Sokol Ramadanit

Ramadan Sokoli, si një nga studiuesit më të shquar të muzikologjisë shqiptare, ka përmendur gajden në disa nga veprat e tij si një instrument tradicional që ka pasur një rol të rëndësishëm në trashëgiminë muzikore shqiptare. Ai e ka analizuar gajden në kuadrin e studimeve të tij mbi muzikën popullore, duke trajtuar aspektet historike, kulturore dhe muzikore të saj. Më konkretisht:

Në veprën “Folklori muzikor shqiptar”, Ramadan Sokoli thekson se gajdja është një nga instrumentet më të vjetra dhe më të njohura të traditës popullore shqiptare. Ai e vendos gajden në një kontekst krahinor, duke treguar se ajo ishte më e përhapur në disa zona malore të Shqipërisë së Veriut dhe Jugut. Sokoli përmend:

• Rolin e gajdes në shoqërimin e valleve dhe këngëve tradicionale, veçanërisht në ceremoni festive dhe ngjarje familjare.
• Zonat ku ishte e përhapur: Ai veçon Shqipërinë e Jugut, ku gajdja shpesh shoqëronte këngët polifonike dhe valltarët.

Sokoli thekson se gajdja kishte edhe një funksion simbolik në disa komunitete:

• Ajo lidhej me jetën baritore dhe përdorej shpesh nga barinjtë për të argëtuar veten dhe të tjerët gjatë punës në male.
• Ishte pjesë e rëndësishme e dasmave dhe festave tradicionale, duke krijuar një atmosferë të gjallë dhe energjike.

“Fisi dhe Kultura Popullore Shqiptare”, trajton gajden si një pjesë të rëndësishme të traditës muzikore shqiptare.

Kolë Ashta, një studiues i njohur shqiptar i kulturës popullore dhe etnografisë, në veprën e tij “Fisi dhe Kultura Popullore Shqiptare”, trajton gajden si një pjesë të rëndësishme të traditës muzikore shqiptare. Ai fokusohet në rolin e saj në jetën sociale dhe kulturore të shqiptarëve dhe në veçantitë që e dallojnë atë si instrument në krahasim me kultura të tjera.

Ashta thekson se gajdja ishte veçanërisht e përhapur në zonat malore të Shqipërisë së Veriut dhe Jugut, ku ajo kishte një funksion të dyfishtë:

• Në jetën e përditshme baritore, për t’u argëtuar dhe për të komunikuar në distanca.
• Në ngjarjet festive dhe rituale, si dasma, festa të motmotit dhe ceremoni fetare.

Sipas Kolë Ashtës, gajdja ka qenë një ndër instrumentet kryesore për shoqërimin e këngëve dhe valleve tradicionale. Ai përmend se:

• Meloditë e gajdes shpesh kanë një karakter pentatonik, tipik për muzikën popullore shqiptare.
• Gajdja krijonte një atmosferë të veçantë dhe të fuqishme që ndihmonte në koordinimin e valltarëve.

Shume studiues i kane dhënë vetes të drejtën të vendosin gajden shqiptare në një kontekst më të gjerë ballkanik, duke pranuar ngjashmëritë e saj me instrumentet e ngjashme në kulturat fqinje (si në Bullgari, Maqedoni, Greqi). Megjithatë, duhet nënvizuar konteksti historik i Maqedonisë së Veriut specifikisht dhe vendeve të tjera fqinje më gjerë. Përtej kësaj duhen konsideruar hollësisht metodat e luajtjes, meloditë dhe mënyra e interpretimit specifik shqiptar, të cilat e bëjnë gajden shqiptare unike. Një instrument që kulturat e tjera mund ta kenë gjetur në keto troje dhe e kanë përshtatur natyrshëm në këngët e tyre folklorike. /usalbanianmediagroup.com/