Fortifikimet dhe ndërtimet Bizantine në Shqipëri gjatë Epokës së Justinianit

Autori i rezultateve të sjella në këtë artikull, Prof. Skënder Anamali ishte një nga hulumtuesit e parë profesionalë shqiptarë të trashëgimisë arkeologjike të Shqipërisë. Ai spikati që herët me publikimin e shkrimit profesional arkeologjik “Nekropoli i Komanit” (“Fryma”, nr. 3, 1944, Shkodër), i cili hodhi themelet për zhvillimin e shkencës arkeologjike shqiptare. Që nga ajo kohë, ai vazhdoi të kontribuojë për përparimin e kësaj fushe deri në ditët e fundit të jetës së tij.

Si arkeolog i zellshëm, Prof. Anamali kreu gërmime në shumë pika arkeologjike të Shqipërisë, përfshirë vendbanime dhe vendvarrime si Koman, Krujë, Durrës, Apoloni, Stelush, Ploçë, Pogradec dhe Bukël të Mirditës. Hulumtimet e tij përshinin një spekter të gjerë kohor dhe kulturor, duke nxjerrë në pah aspekte të rëndësishme të kulturës ilire dhe asaj arbërore.

Një nga momentet e veçanta në karrierën e tij ishte pjesëmarrja në gërmin e nekropolit tumular të Llashticës në Kosovë, një projekt që e kishte ëndërruar për kohë të gjatë. Megjithatë, ky projekt mbeti i papërfunduar.

Fushat Kryesore të Studimit: Studimet e Prof. Anamalit fokusoheshin kryesisht tek:

Kultura e lashtë ilire dhe vazhdimësia e saj në kulturën arbërore.

Gjeneza e popullit ilir dhe lidhjet e tij me popullsinë arbërore.

Kultura mesjetare shqiptare, me theks të veçantë mbi lidhjet iliro-arbërore.

EPOKA E JUSTINIANIT NË SHQIPËRI (Në dritën e të dhënave arkeologjike)

Fortifikimet: Sipas burimeve historike, në provincat ilire të përmendura më sipër, Justiniani inkurajoi ndërtimin e 44 fortesave ex novo dhe rindërtimin e 50 të tjera. Këto ndërtime tregojnë qartë përpjekjet e perandorit për të rritur sigurinë dhe kontrollin në territoret perandorake.

Dyrrahu — Qyteti i Shquar Bizantin: Qyteti i Dyrrahut, kryeqendra e provincës së Epirit të Ri dhe porti më i madh i Adriatikut Juglindor, luajti një rol thelbësor në periudhën paleobizantine. Si themelim i lashtë grek dhe koloni romake augustiane, ai ishte një pikë e rëndësishme për përhapjen e krishterimit dhe qytetërimit bizantin në prapatokën e tij. Ndër ndërtimet e shekullit VI që ruhen ende, spikasin fortifikimet e qytetit, të cilat janë një shembull i shkëlqyer i arkitekturës bizantine.

Fortifikimet e Dyrrahut: Fortifikimet e shekullit VI, ndërtuar në fillim nga perandori Anastasi I dhe përfunduar nga Justiniani, kishin një planimetri trapezoidale dhe përmasat e tyre ishin të jashtëzakonshme: muret ishin 4,400 metra të gjata, 3.5 metra të gjera dhe 12 metra të larta. Ndërtimi bazohej kryesisht në përdorimin e tullave, të cilat shpesh mbartnin monograme të perandorëve Anastasi I dhe Justinianit, si dhe simbole kristiane si kryqe dhe degë palme, duke treguar lidhjen mes kishës dhe pushtetit perandorak.

Muri i Portës: Një veprë tjetër e epokës së Justinianit në Dyrrah është muri barrierë i ndërtuar me teknikën opus mixtum në veri të qytetit, i njohur si “muri i Portës”.

Fortifikimet Bizantine në Shqipëri: Tulla me monograme të Justinianit dhe simbole kristiane janë gjetur edhe në muret rrethuese të qyteteve si Shkodra, Lisi, Kanina dhe Skampis. Këto të fundit, një vicus i Dyrrahut, ruajtën lidhjen me qytetin kryesor edhe në periudhën e hershme si një qendër e pavarur peshkopale. Fortifikimet e Skampis-it u restauruan gjithashtu nga Justiniani me teknikën opus mixtum. Një fakt interesant është se në dokumentet mbishkrimore të kohës ende përdorej gjuha latine, duke shënuar kufirin më jugor të përdorimit të saj.

Ndërtimet në Bylis: Bylisi, qytet i provincës së Epirit të Ri, ishte një qendër e koinonit të ilirëve bylinë dhe më pas koloni romake. Gërimet arkeologjike të viteve të fundit kanë nxjerrë në dritë fortifikimet dhe monumentet paleokristiane të qytetit. Mozaikët dhe skulpturat dekorative të zbuluara në Bylis përfaqësojnë një pasuri të rrallë nga periudha e shekujve V dhe VI. Sipërfaqja e banuar e qytetit, e cila ishte 30 hektarë në lashtësi, u reduktua në 11 hektarë në periudhën paleobizantine.

Një mur i ri me drejtim veri-jug, i mbrojtur nga 7 kulla katërkëndëshe, u ndërtua në pjesën perëndimore të qytetit, duke përdorur blloqe të mureve antike. Ky mur, me gjerësi nga 1.7 deri 2.2 metra, mbetet një shembull i shquar i arkitekturës së asaj kohe.

Bazilikat dhe Zbulimet Arkeologjike: Brenda dhe jashtë sipërfaqes së reduktuar të qytetit janë zbuluar deri tani pesë bazilika paleokristiane. Një tjetër zbulim i rëndësishëm lidhet me qytetin e vogël të Ballshit, afër rrënojave të Bylisit, ku janë gjetur tre mbishkrime të rëndësishme gjatë gërmimeve të vitit 1983. Këto mbishkrime, të ruajtura në Muzeun Arkeologjik të Tiranës, nderojnë Viktorin, një ndërtues të shquar të fortifikimeve në emër të Justinianit.

Rëndësia Historike e Mbishkrimeve: Mbishkrimet përshkruajnë rindërtimin e mureve dhe fortifikimeve në Bylis dhe rajonet përreth, duke lavdëruar Viktorin për aftësitë e tij si arkitekt dhe ndërtues. Punimet e tij në Epirin e Ri janë datuar në pjesën e dytë të sundimit të Justinianit, pas viteve 548, dhe përfaqësojnë një fazë të rëndësishme të zhvillimit urban dhe mbrojtjes së qyteteve bizantine në Ballkan.

Kështjellat e tjera dhe zhvillimi urban: Kështjella të tjera të rëndësishme të restauruara apo të ndërtuara gjatë epokës së Justinianit janë ato në kalanë antike të Lisit (në provincën Prevalis), në kalanë e Antipatreas, në kështjellën fushore të Aulonës dhe në akropolin e Amantisë (në provincën Epiri i Ri), në akropolin e Foinikes dhe në qytetin e Buthrotit. Një veçanti është muri barrierë i Buthrotit, si dhe qyteti i Justinianopolit (në provincën e Epirit), emërtim që nuk zgjati gjatë.

Në disa prej këtyre kështjellave janë kryer gërmime që kanë sjellë rezultate interesante, si në Qafë të Elbasanit, Zaradishtë të Korçës, Pogradec, Bllacë të Pogradecit, Pecë të Kukësit, Kaninë të Vlorës, dhe Zharë të Tepelenës. Lista e gjatë e kështjellave e hartuar nga Prokopi i Cezaresë, e konsideruar dikur e ekzagjeruar, sot është bërë më e besueshme. Emrat e tyre, si Pentza (Peca në Shqipërinë Veriore) dhe Kionina (Kanina në Shqipërinë Jugperëndimore), ofrojnë dëshmi për vazhdimësinë historike.

Monumentet paleokristiane: Zbulimet e bazilikave dhe kishave paleokristiane kanë ndihmuar në njohjen e fizionomisë së Shqipërisë gjatë periudhës së hershme bizantine. Monumente të rëndësishme janë gjetur në qytete antike dhe periferi bujqësore, ndërsa shumica e tyre datohen në shekullin VI. Ndër këto, bazilika e Ballshit përfaqëson një nga ndërtimet më karakteristike të kësaj epoke. E ndërtuar në teknikën opus mixtum, ajo kishte tri anijata, një baptister, dhe dekorime të pasura mermeri. Një mbishkrim me një lutje ndaj Shën Andreas dhe emrin e Pakatianos, një figurë e rëndësishme kishtare, e daton këtë bazilikë në gjysmën e dytë të shekullit VI.

Bazilika e Ballshit ka shumë elemente të ngjashme me disa kisha paleokristiane të krahinës fqinje të Ohrit në ish-Republikën e Maqedonisë, që i takonin provincës së Epirit të Ri. Ka shumë të ngjarë që ndërtuesit e saj dhe mozaicistët t’i përkisnin një grupi lokal që punonte në një zonë të vogël, duke përfshirë edhe Tushemishtin. Këta ndërtues njihnin monumentet kishtare të krahinës dhe kanë punuar sipas modeleve të kohës. Ndërtimi i trikonkës duhet të jetë bërë në gjysmën e parë të shekullit VI, për të cilën dëshmojnë disa kapitele jonike me impost dhe ikonostasi i kapelës.

Veprimtaria Ndërtuese në Epokën e Justinianit: Ndërtimet nuk u kufizuan vetëm në Ultësirën Bregdetare të Epirit të Ri. Ato u shtrinë edhe në krahinën malore të amantëve, në shpinë të qytetit të Vlorës. Në qytetin antik të Amantisë, gërmimet arkeologjike kanë zbuluar rrënojat e një kishe të epokës së Justinianit. Kjo bazilikë trianijatëshe, e ngritur pranë rrënojave të një tempulli antik dhe e ndërtuar me materiale të marra prej tij, kishte naos, narteks dhe dy anekse anësore. Dyshemeja ishte e shtruar me pllaka dhe dekoruar me skulptura arkitektonike unike për shekullin VI.

Një bazilikë e thjeshtë nga kjo periudhë u zbulua në luginën e lumit Shushicë, në fshatin Mesaplik. Kjo bazilikë trianijatëshe me mozaikë gjeometrikë, vegjetalë dhe motive të tjera përfaqëson një shembull të rëndësishëm të artit paleokristian të shekullit VI. Veçantia e saj qëndron te një portret burri me tipare të ashpra dhe një mbulesë koke, ku pranë tij shkruhet fjala “Aparkeas”.

Ndërtimet Paleokristiane në Foinike, Ankiazëm dhe Buthrot: Në pjesën veriore të provincës së Epirit të Vjetër, tri qytete meritojnë vëmendje për ndërtimet e tyre kishtare paleokristiane: Foinike, Ankiazmi dhe Buthroti. Foinike, si qendra më e madhe e kaonëve epirotë, Ankiazmi si porti i saj dhe seli peshkopale, dhe Buthroti me ndërtimet e tij monumentale. Në Buthrot, bazilika e madhe dhe baptisteri i madh, me mozaikët më të bukur të Shqipërisë, përfaqësojnë ndërtime tipike të epokës së Justinianit. Përgatiti dhe përshtati Elis Buba / usalbanianmediagroup

Sipas burimeve të sjella në trajtesën:

“EPOKA E JUSTINIANIT NË SHQIPËRI (Në dritën e të dhënave arkeologjike)” Skënder Anamali 1997 (Anamali ishte një nga katër themeluesit e arkologjisë shqiptare)

Prof. Skënder Anamali mbetet një figurë qendrore në arkeologjinë shqiptare. Ai jo vetëm që kontribuoi në pasurimin e njohurive mbi trashëgiminë kulturore kombëtare, por gjithashtu frymëzoi breza të rinj studiuesish të ndjekin hapat e tij në eksplorimin dhe ruajtjen e pasurisë arkeologjike të vendit.