Ky është dorëshkrimi më i vjetër i gjuhës shqipe nga viti 1332 i kryepeshkopi i Tivarit,shek XII-XIV

AUTORI I DORËSHKRIMIT TË SHTOJCES SË BELLIFORTIS ËSHTË GULIELM ADAMI I

Transkriptimi,zbërthimi dhe transliterimi është bërë nga studiuesi Lulzim Osmanaj, Tetor 2024

Nga Teksti Latin duket se kemi të bëjmë me rite inicimi që përfshijnë një lloj ceremonie falike. Dorëshkrimi ka të bëjë me disa djelmosha që po bëhen gati të hynë në familjen e burrave,pra ata janë në fazën e pubertetit,adoleshences. Dorëshkrimi është në textin Latin-shqip prej 29 rreshtave ku prej tyre 10 janë të gjuhës shqipe të vjetër OldAlbanain,AltAlbanische

1. est hoc lucibulum signorum duodecim pulchrum
1. Kjo është bukuria e dymbëdhjetë shenjave të shndritshme.

2. puseo virgineus aptetur die solari
2. Djali i virgjër duhet të inicohet në një ditë me diell në

3. hora mane prima tenens circulare sinistra
3. ora e parë e mëngjesit, duke mbajtur gjënë e rrumbullakët në dorën e majtë

4. corporis dyaphoni sed dextra facculam sumat
4. të trupit (të tij) joharmonik, por në dorën e djathtë mund të marrë një pishtar,

5. et circumscriptum duodecies pronuncciando
5. duke shqiptuar dymbëdhjetë herë atë që është parafrazuar.

6.intervallo deposito postea require petitum
6. Pas një intervali, kërkoni atë që kërkohet,

7. preascriptum presens est hoc subtile probatum
7.të përshkruara më herët. E pranishme është gjëja delikate që po provohet.

8. noscit qui intelligit sufficit expressio simplex
8. Ai që kupton, e di. Mjafton një shprehje e thjeshtë.

9. prescriptosque ligant duodecim altitudines celi
9. Dhe dymbëdhjetë lartësitë e qiellit, dhe gjithashtu virtytet që

10. nec non et virtutes queque continentur in ipsis
10.përmbahen në to, mund t’i lidhin gjërat e përcaktuara.

L.O/11.Ni e nidju yze mbenis zabel chmielfet dayce dayci
11.Nje yll(yze) ndegju(nidju),duke u nis(mbenis) zabel(pyll) chmielfet (ç’kerset) dayce dayci (degjoje,degjojeni)
11.Një yll u ndegju duke u nis për në zabel ç’kerset,degjoje yllin, degjoje

12.dayze yan yon yan
12.Jan yll(yze) jon,degjoje,jan(tanët)
12.Janë të tonët,degjoje yllin tonë,dalloje atë

13.pusionis dextram ragam aurem sed sinistram
13. Shqiptoni (në) veshin e djathtë të djalit ‘ragam’, por (në) të majtën
13.Shqiptoni në veshin e djathtë të djalit ‘ragam’llagem por në të majtin

14 echem pronunccies totiens sit reiterando
14 ‘ekhem’ ehem,epshem aq shpesh sa duhet të përsëritet

15. donec compleveris corporis dyaphoni normam
15. derisa të plotësoni normën e trupit joharmonik.

16. postea ligabunt enoch et helias prophete
16. Pas kësaj, profetët Enoku dhe Elia dhe priftëria e lartë

17. nec non magisterium summum invocatum prescriptos
17 që është thirrur, do të lidhin gjërat e përcaktuara.

18.ragam ragma mathy zagma concuti perbra
18.Ragam(shkëmb),si shkëmbi(ragma) mathy(i math,i madh), za i madh (zagma) u trondita (concuti) perbri tij,pranë tij(perbra)
18.Si shkëmb i fort i math me zë kumbues qendron përbri tij,

19.iste aus auskar auskary ausckarye zyma bomchity
19.Ishte (ista) afsh(aus) afshkar(auskary) afsh k….. seksual ajo bom çiti ,shpërthim bubullime(bomchity)
19.Ishte afsh seksual kur ajo ,ai zë bum çiti,shpërthej si bubullim..

20. wasram electen eleat adolecten zor dorchedine..
20.vashëri,vajzeri(wasram) adoleshent(adolechten) zor,vështirë dorqendisë ( dorchedine)
20.Vajzat adoleshente u trembën kur degjuan yllin,ato ishin duke qendisë me dorë dhe…

21. bestmus lisne zehanar zehanara zensa
21.zë Hane (zehanar ) ze hanare (zehanara) u dëgjua (lisne) za se(zensa) mos besoni (bestmus )
21. Një zë hane u dëgjua një dritë hënore ra
Mos besoni se hana ra në kur…

22.echem biliat adolecten zeth dorchene zehat stochis
22.ehem (echem) bijat,vajzat(biliat) që ishin të zëna(zeth) dorqendis(dorchene) dëgjuam zerat(zehat) si te stuhis(stochis)
22.ehem,epshen bijat, që ishin të zëna duke qendisur kur degjuan zerat e stuhisë

23.lisne zehanar zehanara zehayssa
23. U dëgjua (lisne) dritën e hanës(zehanar) drita e hanes bie sa dritë ka hana
23.Ato panë dritën e hanës,dëgjuan zhurmën kur hana bei me za e nuk ekziston ma

24. strictum quod est supra recludes virginea cera
24 Gjënë e fortë që është sipër, duhet ta mbyllësh me dyllë të virgjër,

25. similiter policem unguis dextri pusionis
25 në të njëjtën mënyrë gishtin e madh të kthetrës së djathtë të djalit.

26. manu quoque dextra teneatur rotundum ut supra
26 Edhe gjësen e rrumbullakët mund ta mbani në dorën e djathtë si më sipër,

27. quod si gravatur super eque sinistram
27 dhe nëse rëndohet, në të njëjtën mënyrë mbi dorën e majtë.

28. sit et unda fluens de qua complebis quesitum
28 Mund të ketë një valë të rrjedhshme në të cilën do të përmbushni të kërkuarën.

29 deo gracias
29 për hirë të Zotit“

Zbërthimiet dhe transliterimet sipas studiuesit Lulzim Osmanaj

Fjalë të vjetra në gjuhën shqipe/ilire
Old Albanian-ilirian words
1.Ni-Ni,nji,një (bëhet fjalë për numrin 1)
2.Nidju-nigju,njigju,ndigu,ndëgju
3.Yze-yll,ylli,yllz por edhe izë tek Robert Elsie
4.Mbenis-me nis, për të ia nisë
5.Chmilfet-ç’mi lshet,ç’pelcet
6.Ragam-shkëmb i fortë,por edhe llagem
7.Echem-ekhem,ehem,epshem
8.Mathy-math,i math,i madh (e mathy)maqedonishtja e lashtë,ilirisht
9.Perbra-përbri (përbri njeri-tjetrit)
10.Zagma-za math ,kumbues
11.Concuti-trondita(latinisht)
12.Iste-ishte
13.Aus-afsh
14.Auskar-afsh kar..penis afsh seksual
15.Bomchity-bubullim,shpërthim,bum qiti shpërthej bum,bam
16.Wasram-vashëri,vajzëri,(çikni dialekt kosovar)
17.adolecten-adoleshent (latinisht)
18.Zor-vështirë,zor
19.Dorchedine-dorqendisë (vashat duke qendisë)
20.Bestmus-mos besë,mos besues,(ilirisht-shqip)
21.Zehanar-zë hane,hanar edhe ra hana,(ilirisht-shqip)
22.Lisne-degjo (lisne-gjuhë izraelite,Jiddisch)
23.Biliat-bijat,vajzat,çikat(i,irisht,mesapisht,etruskisht)
24.Zeth-zënth,zëna
25.Stochis-stuhis
26.Zehayssa-pikërisht,sa zë has
27.yan,yon-janë,jonë(ilirisht)
28.Electen-e zgjedhur (latinisht)
29.Dayze-degjoje,dalloje,ndajzë,ndaje zërin
30.Kar-kar,penis
31.Racha-ra,ka rënë
Herë pas here dalin edhe fjalë që të kujtojnë latinishten:concuti,electen,adolecten
Latin Alb
Concuti-trondita
Electen-zgjedhje
Adolecten-adoleshent
◇◇◇
DORËSHKRIMI MË I VJETËR I GJUHËS SHQIPE I HARRUAR NGA AKADEMIA E SHKENCAVE
GULEIM ADAMI VITIT 1332
(Dorështojca ADAMI,shek.XII-XIV)
Dorëshkrimi i Parë në gjuhën shqipe është ai i Teodor Shkodranit i viti 1210, që edhe i shtyn kufijtë kohorë për 345 vite më herët se sa “Meshari”i Buzukut,që është i vitit 1555.
I gjithë dorëshkrimi është autograf, i shkruar nga një dorë. Ndërsa në fund fare, në f. 208, autori është firmosur vetë me emrin: Teodor Shkodrani, duke shënuar: “Me ndihmën dhe dëshirën e fort të lumturit Zot, e përfundova në vitin 1210, ditën e 9 të marsit”. “Mee nihemmen zze dessirnnee e phorte t’ Lummnummitt ZOT e mbaronjj n’Vitte MCCX dittn ee IX t’ Mmarxxitee” – THEODOR SSCODRAANNITTEE.
Dëshminë e Dytë e kemi nga një autor anonim, që sipas të gjitha gjasave ishte prift i urdhrit dominikan, i cili në vitin 1308, gjatë udhëtimit nëpër Ballkan, kur përshkruan Shqipërinë dhe shqiptarët, ndër të tjera shkruan: “këtu shqiptarët e lartpërmendur kanë një gjuhë të dallueshme prej latinëve, grekëve e sllavëve, kështu që nuk merren vesh fare me popujt tjerë” [Habent enim Albani prefati linguam distanctam a latinis, grecis et slavis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus].
Dëshmia e Tretë është ajo e Gulielm Adamit, apo siq njihet si „Kryepeshkopi i Tivarit“ i cili në vitin 1332, me porosi të papës Gjon XXII, shkroi traktatin “Directorium ad passagium faciendum”, duke i bërë kështu edhe një relacion Filipit të VI-të Valua, mbretit të Francës, me titull: “DIRECTORIUM AD PASSAGIUM FACIENDUM (UDHËZIM PËR TË KRYER KALIMIN E DETIT), ku jep të dhëna për Shqipërinë dhe shqiptarët. Këtu gjejmë edhe fjalinë e famshme që e bëri të njohur në histori: “Dhe megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt tjetër dhe të ndryshme nga latinët, ata kanë shkronjat latine në përdorim dhe në të gjithë librat e tyre.”
Teksti me të cilin kemi të bëjmë përbëhet nga gjithsej dhjetë rreshta të ndërthurur në një tekst latinisht disi misterioz në faqen e fundit të dorëshkrimit. Ai u interpretua si shqip dhe në të vërtetë u përkthye nga inxhinieri rumun Dumitru Todericiu me bashkëpunimin e profesor Dumitru Polena (Bukuresht) në vitin 1967 dhe iu referua si një tekst i hershëm shqip në botimin e Götz Quarg të dorëshkrimit Bellifortis në të njëjtin vit. Teksti përmendet shkurt edhe nga Dhimitër Shuteriqi në veprën e tij mbi burimet shqiptare nga viti 1332 deri në 1850.Studiuesit Rumun Todericiu-Polena në fakt nuk arritën ta zbërthejnë dorëshkrimin fjalë për fjalë.Ata në në bazë të disa fjalëve që arritën ti transliterojnë arritën të ia përshtatin tetë rreshtave ku njërin prej tyre nuk munden ta zbërthenin.
■■
Në vitin 1967, studiuesi Dumitru Todericiu studioi mikrofilma të tekstit Bellifortis, dorëshkrim 663, i ruajtur në Musée Condé të Kështjellës Chantilly në Francë. Kjo vepër u shkrua nga Konrad Kyeser rreth viteve 1402-1405. Konteksti origjinal latin është një kontekst astrologjik, pjesë e një rituali inicimi të praktikuar nga djemtë e rinj kur bëhen burra dhe një mbetje e kultit të lashtë falik, shumë i zakonshëm në gadishullin Ballkanik. Në faqen 153v Todericiu zbuloi një futje teksti në një gjuhë të çuditshme. Deri atëherë, studiuesit e konsideronin atë si një tekst pa kuptim aktual, të shkruar në një gjuhë artificiale. Duke besuar se fjalët ishin në shqip, Todericiu, së bashku me profesorin Dumitru Polena nga Bukureshti, pas katër muajsh punë morën një version modern të tekstit[3]:
Një yll ka rënë në një vend në pyll, dalloje yllin, dalloje. .
Dallo yllin nga të tjerët, janë tanët, janë.
E shihni ku ka kumbuar zëri i madh? Qëndroni pranë saj
Ajo bubullimë. Nuk ra. Nuk ju ra ty, ai që do ta bënte.
…
Ashtu si veshët, ju nuk duhet të besoni … se hëna ra kur …
Përpiquni të përfshini atë që shpërthen larg …
Thirrni dritën kur hëna bie dhe nuk ekziston më …
Dr. Robert Elsie , një specialist i studimeve shqiptare, konsideron se „Përkthimi rumanisht Todericiu/Polena i rreshtave jo latinisht, megjithëse mund të ofrojë disa të dhëna nëse teksti është vërtet shqip, është fantastik dhe i bazuar, ndër të tjera, në një lexim të rremë të Dorëshkrimi, duke përfshirë përjashtimin e një rreshti të tërë […] Disa dëshmi, si gjuhësore, ashtu edhe jogjuhësore, mbështesin një origjinë shqiptare për tekstin në studim Shqipja, që mbetet të vërtetohet përfundimisht, do të ishte teksti më i vjetër i të dhënave në atë gjuhë”[4].
Në krahasim me gjuhët e tjera të Evropës, gjuha shqipe nuk ka një traditë të lashtë letrare. Në fakt, për arsyet historike, politike, ekonomike dhe gjeografike, shqipja ishte ndër gjuhët e fundit kombëtare të Evropës që ishte e shkruar. Nuk ka gjurmë të dukshme të gjuhës shqipe para shekullit pesëmbedhjetë. Kjo është një fatkeqësi jo vetëm nga pikëpamja gjuhësore, që të kuptojmë më mirë historinë e gjuhës shqipe dhe preardhjen e saj, por edhe nga pikëpamja letrare, sepse letërsia e shkruar e një kombi është treguesi i parë i historisë kulturore të kombit. Fillimet e letërsisë shqiptare, ose më saktë, fillimet e të shkuarit në gjuhën shqipe janë mjaft sporadike dhe disi misterioze.
Në historinë e letërsisë shqiptare pranohet në përgjithësi se teksti më i herët shqip që njohim deri tani dhe që mund të datohet është Formula e Pagëzimit nga viti 1462: Unte paghesont premenit Atit et birit et spertit senit, një përkthim shqip nga Pal Ëngjëlli, Kryepeshkopi i Durrësit, i formulës fetare të njohur në gjuhën latine.
Mirëpo, shekulli pesëmbëdhjetë na ofron një tekst tjetër, një tekst mjaft të çuditshëm i cili mund të jetë një pikënisje më e herët e të shkruarit shqip. Është fjala për Dorëshkrimin e Bellifortis-it, dhe shtojcën e autorit Gulielm Adami të vitit 1332 e që i bie të jetë 130 vjet më i vjetër se Formul e Pagëzimit. Dorëshkrimi i Bellifortis-it është një traktat mesjetar në gjuhën latine mbi shkencën ushtarake të asaj kohe. Autori i vepres të njohur „Bellifortis“ ishte gjermani Konrad Kyezer (1366-1405), një ekspert gjerman piroteknik, d.m.th. në armë zjarri. Bellifortis-i ishte një vepër me rëndësi për princat e Evropës Qëndrore sepse tregonte me hollësi teknike të gjitha mundësitë bashkëkohore të luftës me armë zjarri. Një ekzemplar i dorëshkrimit të Bellifortis-it, nga viti 1402-1405, ruhet në Muzeun Konde të Château de Chantilly në veri të Francës. Ky ekzemplar i dorëshkrimit, ka një shtesë në faqen e fundit (ms. 348/663, fol. 153v) që ka një rëndësi të veçantë për studime albanologjike e që sipas studiuses Austriake Katharina Hranictky shtojca latinisht-shqip i perket shek XII.
Nga përmbajtja, kjo shtesë prej 29 radhësh nuk është e lidhur fare me veprën e Konrad Kyeser-it. Kjo shtesë është një tekst mistik i shënuar nga një shkrimtar i panjohur pjesërisht në gjuhën latine dhe pjeserisht, d.m.th. dhjetë radhë, në një gjuhë që deri sot mendohej se ishte e pakuptueshme por që sipas studiuesit Lulzim Osmanaj rezulton të jetë shqip. Referenca për dymbëdhjetë shenjat është pa dyshim astrologjike.
Dokumenti më i vjetër i gjuhës shqipe 1332
Studiuesi Lulzim Osmanaj ka arritur që përmes gjuhës shqipe, gjegjësisht dialektit Gegë të zbërthejë mbi tridhjetë fjalë nga gjuha e vjetër shqipe.Natyra magjepse e pjesës tjetër të tekstit megjithatë,perjashton një përkthim fjalë për fjalë.
Pas një shikimi të shkurtër mbi tekstin pyetja shtrohet menjëherë: a është Bellifortis-i, shqip?
Dhe, po ne të kemi të bëjmë me një tekst në gjuhën shqipe, çfarë lloj shqipje është kjo?
A ka tamam një bazë të qartë të shqipes që duket nëpër mjegullin e transformimeve dhe të tabuizimeve?
Teksti mua më duket shqip. Jam i bindur, të paktën, se nuk ka një gjuhë tjetër evropiane që të përputhet më mirë me tekstin se sa gjuha shqipe.Atëherë nga kjo që kam zbërthyer unë jam në gjëndje ta zgjidh çështjen përfundimtare se „Dorëshkrimi Bellifortis“ është i shkruar në gjuhën e vjetër shqipe ndikuar edhe me influenca të disa fjalëve latine gjë që ishte normale për kohën.
Shkrimi sipas studiuesit Lulzim Osmanaj ka edhe fjalë të lashta Ilire,Mesape,Etruske,Maqedonishte e lashtë që janë tranformime dhe trashëguese në gjuhën e vjetër shqipe e deri tek gjuha shqipe standarde si p.sh fjalët ;
bestmus- mos-besë,t’pa beaë,mos besues,
/yan-jan,/ dayze-daj zërin apo dëgjoje zërin,
/biliat-bijat,vajzat por fjalën biliat e hasim edhe tek gjuha Mesape-ilire-Etruske,
/ mathy-madh,math apo sikur tek Maqedonishtja e lashtë ilire Emathia-e math etj
Shihet se përveç përsëritjeve të fjalëve si në b., c., d., dhe f., një radhë e tërë, d.m.th. radha h. përsëritet plotësisht si radha i., natyrisht me shumë transformime ose tabuizime.
Po të kemi të bëjmë këtu me një tekst në gjuhën shqipe të vjetër, si shpjegohet atëherë se ky tekst u gjet në faqen e fundit të një dorëshkrimi të tillë dhe kjo në veri të Francës?
Me gjithë largësinë, mes Shqipërisë dhe Francës është krejtësisht e mundur që ka pasur shqiptarë në Francë në shekujt katërmbëdhjetë dhe pesëmbëdhjetë. Në vitin 1269, Karli i Anzhu (1226-1285) mbërriti në Vlorë dhe u shpall tri vjet më vonë rex Albaniae (mbreti i Shqipërisë). Sundimi anzhuin në Shqipëri vazhdoi deri në mes të shekullit katërmbëdhjetë, periudhë gjatë të cilës krahina të tëra të Shqipërisë së veriut morën fenë katolike. Nuk do të ishte e papritur atëherë nëse disa prej këtyre katolikëve, ose të paktën disa priftërinj frëng me njohuritë e gjuhës shqipe të ktheheshin në Francë pas tërheqjes së frëngëve nga Shqipëria.Prandaj unë jam i bindur se shtojca e Bellifortis-it apo ashtu si unë e quaj „Dorështojca“ e Gulielm Adamit viti 1332.
Musée Condé, Château de Chantilly, ms. 348/663, fol. 153v.
Gulielm Adami, kleriku francez që shërbeu si Kryepeshkop i Tivarit, gjatë viteve 1324-1341, lindi më 9 korrik 1270. Ai ishte autor i Marrëdhënies, “Udhëzim për të bërë udhëtimin në Tokën e Shenjtë”, e cila ka vlerat Burim i madh për historinë e Shqipërisë. Në të autori jep të dhëna për qytetet tona si, Shkodra, Drishti, Shasi, Ulqini, Tivari etj. Për selinë peshkopate të Pultit të Madh dhe Pultit të Vogël, Sepës dhe Arbenit dhe për popullsinë e këtyre zonave. Me rëndësi është pohimi i tij se “Megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë shumë të ndryshme nga latinishtja, megjithatë ata kanë në përdorim dhe në të gjithë librat e tyre alfabetin latin”. Kjo dëshmon se gjuha shqipe është e shkruar me alfabetin latin para vitit 1332, se shqiptarët edhe para këtij viti i kishin të shkruar “Librat” me shkronja latine.
Duke u mbështetur tek dëshmia latinishte e francezit Gulielm Adami, Konica që u mor shpesh me të kaluarën e shkrimit të shqipes dhe të letërsisë shqiptare, në veprën e tij postume, bëri supozimin se shqipja që, sipas dëshmisë së përmendur, ka libra të sajat më 1332-në, shkruar me alfabetin latin, duhet të jetë shkruar, p.sh., e pakta që nga viti 1272, kur Karli I Anzhu i Napolit e shpalli veten “Rex Albaniae”, por edhe më herët, ndoshta që nga fundi i shek.XI e gjer në fund të shek. XII, kur normandët zbritën në Shqipëri për të sulmuar bizantinët që mbanin vendin
Ky dorëshkrim, i cili u ble në Varshavë në vitin 1590, thuhej se i përkiste heroit kombëtar shqiptar, Skënderbeut (rreth 1405-1468) i cili e bleu atë si dhuratë nga mbreti Ferdinand i Aragonit dhe i Napolit.
Botimi Götz Quarg i mesjetës, besohet dhe herë pas here është diskutuar edhe në studimet ballkanike se ky është një rit inicues latino-shqiptar. Ajo që është e bujshme qëndron kryesisht në faktin se kodifikimi i shqipes së vjetër filloi shumë vonë në gjysmën e dytë të shekullit të 15-të. Prandaj, ky do të ishte dokumenti më i vjetër i shkruar i kësaj gjuhe, për të cilin tani mund të sigurohet një dokument i dytë. Disa pronarë me sa duket i errësuan pasazhin e pavlerë por më vonë, por ato arritem ti deshifronim dhe bëheshin të lexueshme përsëri sot.
Sidoqoftë,sipas autorëve Austriak dhe njeherit Prof.Dr Katharina Hranitzcky profesoresh e Historisë së Arteve në Universitetitn e Vienes,fjalët pëshpëritëse Ragam Ragma Mathi Zagma Concuti Perbra u vunë re tashmë si një shtesë në një Liturgji Romake (Breviarum Romanum) nga shekulli i 12-të në shekullin (rreshti i 13-të i 14-të).
Ajo ka aritur që në disa rreshta të deshifroj shkrimin ma ndryshe se autorët Rumun dhe Robert Elsie si p.sh/ Ragin ragina mathi zachina…..lysne zehaner zehanora zohossa)
Studimet dhe hulumtimet shkencore nëpër arkiva e biblioteka të ndryshme, janë shumë të rëndësishme ngase na mundësojnë njohjen dhe pasurimin me të dhëna të reja për albanologjinë dhe historinë kombëtare në përgjithësi.
Studiuesi,shkrimtari,poeti dhe prozatori,Lulzim Osmanaj si anëtar i Bibliotekës së Bavarisë dhe Bibliothekës së Heilbronnit njeherit anëtar i Akdemisë Rrënjet tona ka, arritur që përmes hulumtimeve dhe studimeve të tij një vjeqare të arrijë në përfundim se Dorëshkrimi ,,BELLIFORTIS” i takon Gulielm Adamit Kryeipeshkvit të Tivarit.
Lulzim Osmanaj sikur edhe shumë studiues të tjerë paraprak siq ishin studiuesit rumun Dumitru Todoriciu dhe Dumitru Polena,Robert Elsie,Shaban Demiraj,Faik Konica etj,iu vumë kërkimeve në Bibliotekën e Bavarisë atje ku edhe ruhen mbi 80 mijë libra njeherit nuk munguan as kërkimet në Bibliotekën Digjitale të Wienës,Linzit,Heidelbergut,Romës, por edhe Bibliotekës së Vatikanit për të gjetur ndonjë gjurmë të këtij dokumenti apo dorëshkrimi ose për të marë ndonjë këshillë më shumë. Konsultimi me kolegë gjerman, specialistë me përvojë nga të gjitha fushat, ranë dakort që Dorëshkrimi i Tivarit është në gjuhën shqipe.
Ne, duke u mbështetur në latinistë të zotë, si prof. Sotir Papakristo dhe Stefan Prifti, kemi pranuar se shqipja kishte qenë shkruar e pakta që nga shekulli XIII( në historinë e letërsisë shqipe” për shkollat e mesme, që u botua me 1955-n). Më tej kemi supozuar se periudha e shtetit të parë të Arbrit, ajo e viteve 1190-1216, mund të ishte koha e fillimeve të shkrimit të shqipes. Është një çast nga më të rëndësishmit e jetës së hershme të popullit tonë. , kur katolicizmi dhe ortodoksia ishin në ndeshje të ashpër me herezinë, që kishte pushtuar Ballkanin dhe Shqipërinë vetë dhe një pjesë të mirë të Perëndimit, që nga brigjet e Atlantikut në Francë dhe që e luftonte papa Inocent III. Ky papë u mor vesh edhe me Arkondin Dhimitër, që ishte në krye të Arbrit, pas vitit 1208, për t’i dërguar këtij një prelat nga Durrësi, që të përforcohej feja në Arbëri.
Gjuhëtari dhe studiuesi i sanskritishtes gjermani Franz Bopp e njohu për herë të parë karakterin indo-evropian të shqipes në vitin 1854. Ndryshimi thelbësor që ka ndodhur në fonologjinë dhe morfologjinë e gjuhës që nga periudha indo-evropiane është megjithatë i vështirë për t’u gjurmuar për shkak të mungesës së teksteve që i përkasin shekullit të pesëmbëdhjetë. Atëherë në fund fare mund të vijmë në konkluzion se „Dorështojca“ Bellifortis është Kryepeshkopit të Tivarit të autorit GJULIEM ADAMI i vitit 1332 i shek XIV
◇◇◇◇
BIBLIOGRAFIA
ELSIE, Robert
Leksiku i shqipes i Arnold von Harff, 1497. Në: Zeitschrift für Vergleichende Sprachwissenschaft 97 (1984), f. 113-122.
KYESER, Conrad aus Eichstatt
Bellifortis. Umschrift und Übersetzung von Götz Quarg (Düsseldorf 1967).
SHUTERIQI, Dhimitër S.
Shkrimet shqipe në vitet 1332-1852 (Tiranë 1976).
STADTMÜLLER, Georg
Altheidnischer Volksglaube und Christianisiering in Albanien. In: Orientalia Christiana Periodica 20 (1954), f. 211-246.
TODORICIU, Dumitru
Cel mai vechi tekst albanez? Në: Contemporanul 24. Xi. 1967 (Bukuresht).
TODORICIU, Dumitru
Un tekst albanez mai vechi decît formula de botez din 1462. Në: Magazin Istoric 8 (1967), f. 8284. Societatea de stiinte istorice si filologice din Republica Socialista România (Bukuresht).POLENA, Dumitru
Un text albanez necunoscut inserat într’un manuscris mesjetare de tehnica militara redactat la începutul secolului al XI-lea. Në: Studia Bibliologica 2 (1967), f. 311-325. Universitatea Bucuresti. Instituti Pedagogjik – Facultatea de Filologie. Sectia de biblioteconomie (Bukuresht).
[botuar për herë të parë në Zeitschrift für Balkanologie, Berlin, 22.2 (1986), f. 158-162.]
Lulzim OSMANAJ
Studium der albanischen Sprache und Lösung des Rätsels den Anhang ,,Bellifortis“-(Lulzim Osmanaj,Heilbrom,Bayern,October 2024;
( Forscher,Schriftsteller,Dichter und Prosaschriftsteller,)
Studime mbi lashtësinë e gjuhës shqipe dhe zgjidhjen e misterit së shtojcës së „Bellifortis“;-(Lulzim Osmanaj,
Heilbronn,Bavari,Tetor 2024
(Studiues,shkrimtar,poet,prozator)
~Lulzim Osmanaj